آیا اتحادیه اروپا می‌تواند قوانین کلیدی هوش مصنوعی خود را اصلاح کند؟

روند تولد «قانون هوش مصنوعی» (AI Act) یک فرآیند طولانی و فرساینده بود. در دسامبر ۲۰۲۳، مقام‌های اروپایی ۳۶ ساعت تلاش کردند تا درباره قانونی که به‌عنوان نخستین نمونه در جهان شناخته می‌شود به توافق برسند. «لارا کارولی» (Laura Caroli) که به‌عنوان دستیار یکی از مذاکره‌کنندگان کلیدی پارلمان اروپا در این فرآیند حضور داشت و پژوهشگر ارشد سابق اندیشکده CSIS است می‌گوید: «من دیدم همکارانم به آخر خط رسیده بودند.» اهمیت موضوع بالا بود. موفقیت در این کار به معنای پیشتازی بروکسل در تدوین مقرراتی جامع برای فناوری‌ای بود که پیش‌بینی می‌شود اقتصاد جهانی را دگرگون کند؛ کارولی نیز عنوان می‌کند: «فشار بین‌المللی عظیمی وجود داشت.» سرانجام، حدود ساعت ۱ بامداد ۹ دسامبر، مذاکره‌کنندگان به توافق رسیدند.

از پیروزی تا پیچیدگی و انتقاد

اکنون، تقریباً دو سال بعد، حال‌وهوای بروکسل به‌مراتب کمتر از آن زمان پیروزمندانه است. قانون هوش مصنوعی قرار بود با استفاده از قدرت اقتصادی اروپا، شرکت‌ها را وادار کند که برای ۴۵۰ میلیون مصرف‌کننده‌اش، «هوش مصنوعی قابل‌اعتماد» (Trustworthy AI) ایجاد کنند؛ آن هم ازطریق رویکردی مبتنی بر سطح ریسک و همراه با ممنوع کردن خطرناک‌ترین کاربردها، کنترل سیستم‌های پرریسک و رگولاتوری‌های سبک‌تر برای موارد کم‌ریسک. اما پیچیدگی این قانون، اضافه‌شدن عجولانه مدل‌های هوش مصنوعی مانند ChatGPT و اجرای آشفته آن، «قانون هوش مصنوعی» را از نماد رهبری اروپا به نمونه‌ای برای منتقدانی تبدیل کرده است که می‌گویند این قاره مقررات را بر نوآوری ترجیح می‌دهد.

دو پرسش کلیدی پیش روی اروپا

اکنون مقام‌ها و شرکت‌ها با دو پرسش دست‌وپنجه نرم می‌کنند:

آیا اتحادیه اروپا بیش از حد و سریع پیش رفت؟

اتحادیه اروپا چگونه می‌تواند این مقررات را اصلاح کند تا اقتصاد اروپا درست در زمانی که تلاش می‌کند با رقبای ژئوپلیتیکی رقابت کند، از قطار هوش مصنوعی جا نماند؟

اهمیت رقابت جهانی در حوزه هوش مصنوعی

ماندن در رقابت سلطه جهانی بر هوش مصنوعی برای اروپا حیاتی است. ناکامی این قاره در ایجاد یا مقیاس‌بخشی غول‌های فناوری، شکاف بهره‌وری با آمریکا را گسترده‌تر کرده است. بروکسل پس از ناکامی در رهبری سایر فناوری‌ها، اکنون می‌خواهد اتحادیه اروپا «قاره هوش مصنوعی» باشد اما در توسعه اکوسیستم هوش مصنوعی و تسریع سرمایه‌گذاری در این فناوری در سطحی مشابه قدرت‌های بزرگی مانند آمریکا و چین با مشکل روبه‌رو است.

ابعاد جهانی و تأثیرگذاری قانون

اینکه اتحادیه اروپا در اصلاح قوانین خود موفق شود یا نه؛ فراتر از مرزهای اروپا اهمیت دارد. «قانون هوش مصنوعی» نخستین تلاش جهان برای رگولاتوری فناوری‌ای است که نه‌تنها این پتانسیل را دارد که هر بخش از اقتصاد جهانی را دگرگون کند بلکه می‌تواند از کنترل خارج شود و پیامدهای غیرقابل‌پیش‌بینی ایجاد کند. اگر بروکسل قوانین خود را آن‌قدر تضعیف کند که بی‌اثر شود، پرسش این خواهد بود که چه کسی قرار است چارچوب‌های نظارتی را تعیین کند. از قضا، تلاش اروپا برای رگولاتوری هوش مصنوعی در ابتدا با هدف کمک به شکوفایی این فناوری آغاز شده بود. ایجاد یک بازار قانونمند برای ظهور این فناوری به یکی از اولویت‌ها در سال ۲۰۱۹ تبدیل شد.

نگرانی‌ها درباره اعتماد عمومی و الهام از مدل‌های جهانی

در آن زمان نگرانی‌هایی وجود داشت که بی‌اعتمادی عمومی به محصولات هوش مصنوعی موجب کندشدن توسعه این فناوری در اروپا شود. در جریان مذاکره بر سر این قانون، قانون‌گذاران اروپایی تحت‌تأثیر اخبار مربوط به هوش مصنوعی از آمریکا بودند؛ جایی که ابزارهای تشخیص چهره باعث بازداشت‌های اشتباه شده بود و الگوریتم‌های مختلف امتیازدهی اعتباری، نتایج تبعیض‌آمیز ایجاد کرده بودند. برای کنترل این ریسک‌ها، بروکسل می‌خواست قانون سنتی ایمنی محصول را با حفاظت از حقوق بنیادین مانند جلوگیری از نظارت جمعی ترکیب کند. کارولی نیز می‌گوید: «در آن زمان یک اجماع جهانی وجود داشت که هوش مصنوعی نیاز به قوانین دارد.» این موضوع حتی برای شرکت‌های بزرگ فناوری نیز صدق می‌کرد؛ در سال ۲۰۲۰، مارک زاکربرگ به بروکسل رفت تا با مقامات ارشد اروپایی دیدار کند و از دولت‌ها خواست قوانین جدیدی برای محتوای آنلاین وضع کنند. علاوه بر این، چندین ابتکار حاکمیت هوش مصنوعی وجود داشت که بر یکدیگر تأثیر می‌گذاشتند، از جمله اصول هوش مصنوعی OECD و گروه G7.

ورود ChatGPT و تغییر مسیر قانون‌گذاری

«گابریله ماتزینی» (Gabriele Mazzini)، نویسنده اصلی «قانون هوش مصنوعی» در کمیسیون اروپا، می‌گوید: «هرچه مدل‌های هوش مصنوعی قابل‌اعتماد بیشتری ایجاد کنیم؛ اروپا بهتر می‌تواند آن را به کار بگیرد و این اساساً هدف بود.» اما زمانی که ChatGPT در اواخر ۲۰۲۲ به طور ناگهانی مطرح شد، «قانون هوش مصنوعی» که مذاکرات آن در جریان بود به‌سرعت بازنویسی شد تا شامل مقرراتی برای مدل‌های هوش مصنوعی با کاربرد عمومی شود. پیش‌نویس اولیه که توسط کمیسیون اروپا تهیه شده بود هیچ اشاره‌ای به مدل‌های زبانی بزرگ نداشت؛ زیرا تا آن زمان این مدل‌ها عمدتاً آزمایشی به شمار می‌رفتند.

چالش‌های رگولاتوری پس از ظهور مدل‌های بزرگ هوش مصنوعی

«دنیل لئوفر» (Daniel Leufer)، تحلیلگر ارشد سیاست‌گذاری در گروه حقوق دیجیتال Access Now می‌گوید: «قانون هوش مصنوعی، مقررات ChatGPT نیست. هرگز قرار نبود چنین باشد و پس از انتشار ChatGPT یک روند پیچیده برای گنجاندن آن آغاز شد.» علاوه بر این، نامه‌ای سرگشاده از مؤسسه Future of Life در مارس ۲۰۲۳ با امضای افرادی چون «ایلان ماسک»، «استیو وازنیک»، دانشمندان مشهور رایانه «یوشوا بنجیو» و «استوارت راسل» و «یووال نوح هراری» خواستار توقف شش‌ماهه توسعه سیستم‌های قدرتمند هوش مصنوعی تا زمان ایجاد سازوکارهای ایمنی شد. ماتزینی می‌گوید: «این موضوع گفت‌وگوی سیاسی را کاملاً منحرف کرد». به‌جای رگولاتوری تنها بر نحوه استفاده شرکت‌ها و بخش عمومی از ابزارهای هوش مصنوعی، قانون‌گذاران احساس کردند باید نحوه ساخت خودِ سیستم‌ها را نیز رگولاتوری کنند و مطمئن شوند قانون شامل بزرگ‌ترین مدل‌ها نیز می‌شود.

فشار سیاسی و عجله در تصویب مقررات جدید

کارولی می‌گوید: «پارلمان کاملاً یک‌صدا بود که حداقل ChatGPT باید رگولاتوری شود. اگر از این اتاق بدون وضع مقررات برای ChatGPT خارج شویم اصلاً اینجا چه‌کار می‌کنیم؟ اساساً بی‌اثر خواهیم بود.» ماتزینی همچنین به «هیجان‌زدگی مقرراتی در بروکسل که برای نتیجه خوب مذاکرات مضر بود و فشار را برای بستن سریع پرونده افزایش داد» اشاره می‌کند. انتخابات پارلمان اروپا در ژوئن ۲۰۲۴ در پیش بود و مذاکره‌کنندگان نمی‌خواستند پنجره سیاسی خود را از دست بدهند. او می‌گوید این مهلت سیاسی، «دخالت‌های» بیرونی و بحث درباره تهدیدهای وجودی هوش مصنوعی «ترکیبی ایجاد کرد که در آن گویی عقل سلیم ازدست‌رفته بود.»

انتقاد به تعریف هوش مصنوعی به عنوان محصول

«پاتریک ون‌ایکه» (Patrick Van Eecke) رئیس مشترک بخش جهانی امنیت سایبری، داده و حریم خصوصی در شرکت حقوقی Cooley می‌گوید کمیسیون در آغاز فرایند رگولاتوری «اشتباهی بنیادی» مرتکب شد و آن رفتار با هوش مصنوعی به‌عنوان یک «محصول» و نه یک «فرایند» بود. طبق مقررات محصولات ثابت مانند آسانسور، شرکت‌ها باید الزامات ایمنی را برای عرضه به بازار رعایت کنند. اما درحالی‌که یک آسانسور ۲۰ سال بعد هم دقیقاً همان کار را انجام می‌دهد، ون‌ایکه می‌گوید هوش مصنوعی یک فرایند پویا و دائماً در حال تحول است: «این موضوع اعمال الزامات ثابت و سخت‌گیرانه را ناممکن می‌کند.»

اجرای قانون و سردرگمی شرکت‌ها

وقتی «قانون هوش مصنوعی» رسماً در اوت ۲۰۲۴ لازم‌الاجرا شد، بسیاری آن را «نیمه‌پخته» دانستند. قانون ایجاب می‌کرد که طیف گسترده‌ای از قوانین تکمیلی برای تدوین کدهای رفتاری، دستورالعمل‌ها و استانداردها ایجاد شود تا شرکت‌ها بدانند چگونه باید این قانون را اجرا کنند. بسیاری از مقررات به‌تدریج و گاهی با تأخیر و عدم قطعیت درباره زمان‌بندی دقیق اجرایی شدند. «الیزابتا ریگینی» (Elisabetta Righini) وکیل شرکت Sidley Austin که به شرکت‌ها درباره قانون هوش مصنوعی مشاوره می‌دهد، می‌گوید این موضوع باعث سردرگمی شرکت‌ها شده است و عنوان می‌کند: «حتی برای شرکت‌های بزرگ دیجیتال هم زمان می‌برد تا خود را برای انطباق با قوانین جدید آماده کنند. این قانون بسیاری از جزئیات را به آیین‌نامه‌ها و دستورالعمل‌های اجرایی واگذار کرده بود. عدم قطعیت هرگز برای کسب‌وکارها خبر خوبی نیست.»

بار سنگین رگولاتوری بر دوش شرکت‌ها و استارتاپ‌ها

شرکت‌ها می‌گویند حتی اگر بفهمند چگونه باید انطباق پیدا کنند، باز هم قوانین بار لجستیکی سنگینی ایجاد می‌کند؛ زیرا باید ریسک‌های سیستم‌های هوش مصنوعی خود را ارزیابی کنند و سازوکارهایی برای رعایت استانداردهای شفافیت و پاسخ‌گویی ایجاد کنند. ون‌ایکه می‌گوید هزینه‌های ناشی از این فرایند، نتیجه‌ای خلاف «میدان بازی برابر» در این حوزه ایجاد می‌کند: «شرکت‌های بزرگ و بالغ‌تر راحت‌تر می‌توانند مطابق قانون عمل کنند و در نتیجه حتی مزیت رقابتی بیشتری نسبت به استارتاپ‌ها به دست می‌آورند.»

استارتاپ‌های هوش مصنوعی هشدار می‌دهند شرایط فعلی محیطی ایجاد کرده که شرکت‌های بزرگ رونق می‌گیرند اما استارتاپ‌ها و شرکت‌های درحال‌رشد تنها می‌توانند دوام بیاورند. «الکساندرو وویکا» (Alexandru Voica)، رئیس امور شرکتی در استارتاپ بریتانیایی Synthesia می‌گوید: «بسیاری از این شرکت‌های درحال‌رشد هرگز نمی‌توانند به‌اندازه و تأثیر شرکت‌های آمریکایی یا چینی برسند چون زیر بار این‌همه مقررات دفن شده‌اند.» اما شرکت‌های بزرگ نیز از این قانون ناامیدند. در ژوئن سال جاری میلادی، شرکت‌های بزرگی نظیر ایرباس، BNP Paribas، مرسدس‌بنز و TotalEnergies از کمیسیون اروپا خواستند که جدول زمانی اجرای قانون هوش مصنوعی را دو سال متوقف کند تا قوانین ساده‌تر شوند و به شرکت‌ها فرصت داده شود آن‌ها را اجرا کنند.

پذیرش مشکلات و تغییر اولویت‌ها در بروکسل

مازینی، یکی از معماران قانون، اکنون اذعان می‌کند که این قانون بیش از حد گسترده، پیچیده و فاقد «قطعیت حقوقی لازم» است. فشار افکار عمومی نیز سبب شد کمیسیون اروپا لحن خود را تغییر دهد. واکنش منفی نسبت به قانون هوش مصنوعی هم‌زمان با تغییر اولویت‌ها در بروکسل بود. از زمانی که «فون‌درلاین» (von der Leyen) دوره دوم ریاست خود را سال گذشته آغاز کرد، تقویت رقابت‌پذیری در مرکز اغلب پیشنهادهای سیاستی او قرار گرفته است. هم‌زمان، گفت‌وگوی جهانی درباره هوش مصنوعی به طور چشمگیری تغییر کرد. ترس از خطرات وجودی هوش مصنوعی جای خود را به رقابت برای تسلط جهانی بر این فناوری فوق‌سریع داد؛ رقابتی که اکنون با کشمکش قدرت میان واشنگتن و پکن تعریف می‌شود.

تغییر رویکرد: از تنظیم‌گری به نوآوری و جذب سرمایه

«هنا ویرکنن» (Henna Virkkunen) که دسامبر ۲۰۲۴ به‌عنوان کمیسر اروپایی فناوری‌های دیجیتال و مرزی منصوب شد می‌گوید تمرکز از تنظیم‌گری به نوآوری و جذب سرمایه‌گذاری تغییر کرده تا اطمینان حاصل شود اروپا در حوزه هوش مصنوعی عقب نماند. در فوریه ۲۰۲۵، بروکسل بخشی از قوانین برنامه‌ریزی‌شده موسوم به «دستورالعمل مسئولیت هوش مصنوعی» (AI liability directive) در چارچوب یک رویکرد کلی به کاهش مقررات را که قرار بود از افراد آسیب‌دیده توسط سیستم‌های هوش مصنوعی حمایت کند را کنار گذاشت.

تأخیر در اجرای مقررات و واکنش موافقان و مخالفان

اخیراً این تغییر لحن در قالب پیشنهاد تأخیر در اجرای مقررات مربوط به «هوش مصنوعی پرخطر» (High-risk AI) یکی از بخش‌های کلیدی قانون دست‌کم به مدت یک سال به اوج رسید. حامیان قانون این اقدام را عقب‌گرد می‌دانند. «کیم ون‌اسپارنتاک» (Kim Van Sparrentak)، نماینده سبز پارلمان اروپا، می‌گوید اتحادیه باید به این افتخار کند که نخستین منطقه با قوانین برای هوش مصنوعی ایمن بوده و این موضوع همچنان یک مزیت رقابتی است. او اشاره می‌کند کشورهایی مانند ژاپن، برزیل و ایالت کالیفرنیا قوانین مشابهی درباره شفافیت مدل‌های هوش مصنوعی وضع کرده‌اند. ون‌اسپارنتاک می‌گوید: «کمیسیون باید پای این قانون بایستد و شبانه‌روز کار کند تا موفقیت‌آمیز شود. این یعنی ادامه مسیر و پیش‌گامی برای مردم و کسب‌وکارهای اروپا، نه اینکه به‌محض اعتراض ترامپ و شرکت‌های بزرگ عقب‌نشینی کنیم.»

دیدگاه‌های متضاد درباره تأثیر قانون هوش مصنوعی

برای دیگران، مانند «یوشوا بنجیو» برنده جایزه تورینگ و یکی از پدران هوش مصنوعی؛ انتقادها نسبت به این قانون صرفاً «تبلیغات» شرکت‌هایی است که از این مقررات خوششان نمی‌آید. او می‌گوید قانون تنها پروتکل‌های ایمنی‌ای را رسمی می‌کند که آزمایشگاه‌های هوش مصنوعی همین حالا انجام می‌دهند و شفافیت بیشتری ایجاد می‌کند. او به فایننشال تایمز می‌گوید: «این قانون سطح رقابت را برابر می‌کند تا همه شرکت‌ها مجبور شوند به سطح بهترین‌ها برسند.»

چالش تعادل میان تنظیم‌گری و نوآوری؛ آینده مقررات هوش مصنوعی

اما روشن است که بروکسل هنوز باید راهی برای ایجاد تعادل میان تنظیم‌گری و نوآوری در حوزه هوش مصنوعی پیدا کند تا بتواند هم‌زمان دو هدف خود را محقق کند: تبدیل شرکت‌های اروپایی به پیشتازان جهانی هوش مصنوعی و تنظیم قواعد بازی برای باقی جهان. ویرکنن اعتقاد دارد این بلوک همچنان پشت استانداردهای بالای خود می‌ایستد و عنوان می‌کند: «چون مقررات اتحادیه اروپا یک نشان اعتماد برای کسب‌وکارهاست. ما تنها جایی در جهان هستیم که قواعد بازی را به این شکل برای حفاظت از ارزش‌ها و حقوق بنیادین تنظیم کرده‌ایم.» درعین‌حال، او اذعان کرد که صرفاً تنظیم‌گری کافی نیست. «ما باید از قانون‌گذاری به ساختن نوآوری حرکت کنیم. قوانین ما نباید بار اضافی باشند بلکه باید ارزش افزوده ایجاد کنند.»

پیشنهاد بازنگری کامل قانون و نقد رویکرد ساده‌سازی

اما منتقدان می‌گویند تأخیر اعلام‌شده در اجرای قانون، اوضاع را پیچیده‌تر خواهد کرد. مازینی مدتی است که از بروکسل می‌خواهد کل قانون را دوباره بازنگری کند و می‌گوید: «زمان شجاع بودن فرارسیده و باید گفت: خب، باید کاملاً از نو به این موضوع فکر کنیم. فکر می‌کنم این عاقلانه‌ترین تصمیم خواهد بود.» اما به گفته «آنو بردفورد» (Anu Bradford) استاد حقوق دانشگاه کلمبیا که اصطلاح «اثر بروکسل» (Brussels effect) را در سال ۲۰۱۲ مطرح کرد (روایتی که شرکت‌های بزرگ مطرح می‌کنند مبنی بر اینکه تنظیم‌گری و نوآوری اهدافی متضاد هستند) الزاماً درست نیست. او می‌گوید بحث درباره قانون یک «حاشیه» نسبت به چالش‌های اصلی رقابت‌پذیری اروپاست که شامل بازار واحد تکه‌تکه، جذب استعداد و تأمین سرمایه نوآوری است. برادفورد می‌گوید: «راه‌حل کمبود رقابت‌پذیری اروپا در حوزه نوآوری، ساده‌سازی نیست. ما با حذف قانون هوش مصنوعی تبدیل به قدرت هوش مصنوعی نخواهیم شد. ما باید برای نبردهای بنیادی‌تر تلاش کنیم و آن اصلاحات را پیش ببریم، نه اینکه فقط بحث کنیم چقدر باید از شدت قانون‌گذاری کم کنیم.»

گزارش حاضر در نسخه پنجشنبه ۲۰ نوامبر ۲۰۲۵ روزنامه فایننشال تایمز منتشر شده است.