تأثیر فناوری‌های هوش مصنوعی بر کسب‌وکارهای نوپا در ایران

زمانی که بشر تصمیم گرفت به ماشین‌ها قدرت محاسبه و فکر کردن بدهد، به جنگ جهانی دوم بازمی‌گردد. در آن زمان، آلمان‌های نازی، یک ماشین رمزنگاری برای انتقال پیام به نیروهایشان ابداع کردند که Enigma نام داشت. این لغت به معنای معما است. این نام‌گذاری نازی‌ها کنایه از آن بود که، کدهای صادر شده توسط این ماشین، برای نیروهای دشمن هرگز قابل فهم نخواهد بود. اما دانشمند بریتانیایی به نام آلن تورینگ توانست با ابداع یک ماشین رمزنگاری دیگر به نام Bombe اقدام به تفسیر معنای کدهای تولید شده از سوی Enigma کرده و سرنوشت جنگ جهانی دوم را تغییر دهد. این نخستین اقدام بشر برای ابداع هوش مصنوعی بود. در این معنا هوش مصنوعی دادن قدرت تفکر و محاسبه به ماشین است. اما هوش مصنوعی چه تاثیری بر کسب‌ و کارهای نوپا داشته است؟

زمانی که این تعریف را بپذیرید، خواهید دید که امروزه توسط هوش مصنوعی محاصره شده‌ایم و در تمامی عرصه‌های زندگی وجود ربات‌های هوشمند، ماژول‌های تحلیل‌گر و اَپ‌های کدنویسی شده احساس می‌شود. پیداست که هوش مصنوعی به سبب کاربردی که در زندگی مدرن دارد، نوعی فناوری به حساب می‌آید که در کنار سایر حلقه‌های فناوری‌، توسعه یافته و تکمیل می‌شود.

هوش مصنوعی به‌مثابه تکنولوژی

واژه Technology از ریشه یونانی Techne گرفته شده و در برابر Logos تعریف می‌شود. تخنه در واقع شامل فنون عملیاتی برای شکل دادن به اشیاء است. لوگوس نیز قوه‌ای است که به انسان امکان تفکر و بیان احساساتش را می‌دهد. در واقع Logos قوه انتزاع است و Techne مهارت‌های کسب شده او در روند کلی تجربه استفاده از اشیاء. این طبقه‌بندی یونانی از سوی جهان مدرن اخذ شد و امروز ما با واژه Technology به معنای مجموع مهارت‌های شکل بخشیدن به اشیاء و جهان پیرامون مواجه هستیم.

به طور کلی در جهان فعلی ما تکنولوژی سه بخش مهم دارد. اینترنت، کامپیوتر و هوش مصنوعی. این سه بخش در کنار یکدیگر شرایط را برای رشد کسب‌وکارهای نوین و تحول نظام اقتصاد جهانی فراهم کردند. در این تحول بدون شک بر کسب‌وکارهای نوپا در کشور ما نیز بدون تأثیر نخواهد بود. در واقع فعالیت‌های تجاری رفته‌رفته و با سرعت بسیار زیادی در حال تبدیل شدن به پلتفرم‌ها هستند. به نحوی که دیگر نیازی ندارید به طور مثال برای افتتاح حساب به صورت حضوری به بانک مراجعه کنید. بلکه از درون منزل و از طریق گجت‌های همراه مانند تبلت یا گوشی تلفن می‌توانید حساب باز کنید و انواع فعالیت‌های بانکی را انجام دهید. باید در نظر داشته باشید که این تحول در کسب‌وکارهای کشورمان متصل به روند کلی تحول در نظام اقتصاد جهانی است. به عبارت دیگر روند تحول فعلی و پوست‌اندازی فنون کلاسیک کسب‌وکار در کشورمان، متکی بر بازتولید روندهای جهانی است. زیرا رشد کسب‌وکارهای پلتفرمی خیلی وقت است که در کشورهای توسعه یافته آغاز شده و این در حالی است که اقتصاد پلتفرمی در کشور ما امری نوپدید به حساب می‌آید.

فناوری‌های هوش مصنوعی و کسب‌ و کارهای نوپا

فناوری‌های مبتنی بر هوش مصنوعی بسیار متنوع هستند. این فناوری‌ها تأثیرات عمیق و پایداری را در فضای کلی اقتصاد کشور به خصوص، کسب‌وکارهای نوپا بر جای گذاشتند. برای رصد و تحلیل این تأثیرات می‌توان آن‌ها را در دو بُعد مورد بررسی قرار داد. نخست، از بُعد آورده‌های فناورانه که ناشی از توسعه نرم‌افزاری و سخت‌افزاری زیرساخت‌های هوش مصنوعی در کشور است. دوم، از بُعد مصادیق عینی که متکی بر کاربست فناوری‌های هوش مصنوعی خواهد بود.

آورده‌های فناورانه هوش مصنوعی

برای شبیه‌سازی دستگاه هوش انسان در ماشین‌ها، امروزه رشته‌های متنوعی پدید آمده است. برخی از آن‌ها عبارت‌اند از برنامه‌نویسی، مدیریت سایت، طراحی و تحلیل نرم‌افزار و افزونه‌های کاربردی، ساخت و طراحی ابزارهای هوشمند، مدیریت شبکه، ساخت و طراحی بازی‌های کامپیوتری، کنترل و پایش امنیت اطلاعات سامانه، ساخت و طراحی ربات‌های هوشمند و استخراج یا تفسیر اطلاعات توسط ماشین‌های کدنویسی شده.

البته رشته‌های ایجاد شده در ذیل هوش مصنوعی به این مقدار ختم نمی‌شوند. بلکه بسیار زیاد است و روزانه بر تعداد آن‌ها نیز افزوده می‌شود. اما دغدغه این نگارش آن است که هوش مصنوعی چه امکانات و آورده‌هایی را برای تجارت داخلی به خصوص کسب‌وکارهای نوپا ایجاد کرده است. در ادامه به بررسی برخی از این امکانات و آورده‌ها می‌پردازیم.

• برندسازی و بازاریابی مبتنی بر موتورهای جستجو: «هوش مصنوعی گوگل ما را بیشتر از پدر و مادرمان می‌شناسد». این به معنای آن است که گوگل یک مرورگر ساده نیست. بلکه یک هوش مصنوعی تکامل یافته است که روزانه با افزایش داده‌های کاربران می‌تواند شناخت عمیق‌تری از آن‌ها به دست آورد. این مرورگر نمونه‌ای از آورده‌های هوش مصنوعی است که در سال‌های اخیر نیز بسیار مورد توجه کسب‌ و کارهای نوپا در ایران قرار گرفته است. زیرا کسب‌وکارهای آنلاین و پلتفرمی برای آنکه بتوانند دیده شوند، باید از سوی هوش مصنوعی گوگل استاندارد تشخیص داده شوند. بر همین اساس، کسب‌ و کارهای نوپا با مطالعه و پیاده‌سازی استانداردهای گوگل می‌کوشند تا با طراحی یک مارکتینگ هوشمندانه، برندسازی دلخواه خود را تقویت کنند.
• تبلیغات هدفمند: هر کسب‌وکار برای مطلع کردن مشتریانش از خدماتی که ارائه می‌دهد نیاز به تبلیغات دارد. تبلیغی که مبتنی بر برنامه‌ریزی و جامعه هدف‌گذاری شده باشد و یا اصطلاحاً هدفمند بوده باشد. امروزه ربات‌های متنوعی هستند که می‌توانند با ارائه داده‌های متفاوت از پلتفرم‌های ارتباطی نظیر فیس‌بوک، اینستاگرام، تلگرام، واتس‌اَپ، لینکدین و غیره جامعه هدف شما را شفاف کنند. شفافیت جامعه هدف می‌تواند از هدررفتن محتوای شما جلوگیری کرده و اتصال صاحبان کسب‌وکارهای نوپا را با مشتریانتان تسریع ببخشد.
• مهندسی داده: کلان داده، مهندسی داده یا Big Data جزو جذاب‌ترین و پیچیده‌ترین فناوری‌های هوش مصنوعی است. این فناوری فرض گرفته است که در حجم عظیمی از داده‌های واصله از سوی ربات‌های دریافت‌کننده، شاخص‌ها و الگوهای پنهانی وجود دارد که تنها زمانی می‌توان آن را دریافت که ماژول‌های قدرتمندی برای تحلیل حجم عظیمی از داده را در اختیار داشته باشیم. به طور مثال ماژول‌های کنترل و نظارت بر سفرهای دریایی در سازمان امور کشتیرانی کشور، زمانی که ترافیک اطلاعات تردد کشتی‌ها را در طی یک سال گردآوری می‌کند، می‌تواند نمودارهایی نظیر چگالی تردد سالانه کشتی‌ها و پرترافیک‌ترین بنادر کشور را شناسایی کند. گفتنی است که این اطلاعات به طور عادی در دسترس کاربران این سازمان قرار ندارد. کسب‌وکارهای متفاوت و نوپا، در صورت استفاده از این نوع فناوری هوش مصنوعی می‌توانند نمایی جذابی از عملکرد پلتفرمشان را در اختیار داشته باشند.
• احراز هویت: یکی از معضلات فضای مجازی عدم کنترل هویت کاربران آن است. این موضوع تا حدی پیش رفته که امروزه در برخی از پلتفرم‌های بومی تبلیغات آگهی، تبدیل به بحران شده و زمینه بزهکاری‌های زیادی را فراهم آورده است. زیرا کاربران این پلتفرم‌ها در پَس یک هویت مجازی و احراز نشده پنهان می‌شوند و سپس به جرائم گوناگون و فریب مردم اقدام می‌کنند. برای این منظور هوش مصنوعی در زمینه احراز هویت، مکانیزم‌های دو مرحله‌ای یا سه مرحله‌ای را ابداع کرده است تا امکان سوءاستفاده از کسب‌وکارهای پلتفرمی به واسطه هویت‌های جعلی گرفته شود.
• تعاملات آنلاین با مشتریان: از جمله امکانات اصلی در تمامی پلتفرم‌ها، ارتباط بر خط با مشتریان است. در موارد متعدد گزارش شده که نبود این امکان در یک پلتفرم، بازخورد منفی بسیاری از سوی کاربران و مشتریان داشته است؛ بنابراین اغلب صاحبان کسب‌وکارهای نوپا به این آیتم توجه ویژه‌ای دارند. امروز به لطف توسعه هوش مصنوعی در کشورمان، کسب‌وکارها به خصوص کسب‌وکارهای بازارمحور توانسته‌اند به جای اپراتور انسانی، از ربات‌های آنلاین و پاسخگو استفاده کنند. در این حالت، هوش مصنوعی به شما اجازه می‌دهد تا با کنترل سوابق تماس‌ها و گفتگوهای درج شده از پرسش و پاسخ مشتریان با ربات طراحی شده، بتوانید به تکامل هر چه بهتر آن کمک کرده و با این اقدام بین کسب‌وکارتان و مردم اعتماد مستحکمی ایجاد کنید.

آنچه از نظر گذرانده شد، مرور تأثیرات عینی و عملیاتی بود که توسعه هوش مصنوعی بر اقتصاد ایران، خاصه در کسب‌وکارهای نوپا برجای نهاده بود. در ادامه می‌کوشیم تا سه نمونه از مصادیق به‌کارگیری هوش مصنوعی در صنایع کشورمان را بررسی کنیم تا بیش از پیش به ظرفیت‌های نهفته در تکنولوژی‌های هوش مصنوعی پی ببرید.

آثار فناورانه عینی مبتنی بر هوش مصنوعی

فناوری‌های مبتنی بر هوش مصنوعی نه تنها منجر به پوست‌اندازی کسب‌وکارهای کلاسیک شده و آن‌ها را از حالت Pipline به Platfrom یا Marketplace تبدیل کرده‌اند. بلکه منجر شده است تا کسب‌وکارهای نوپایی که به ارائه خدمات فناورانه و پشتیبانی از تکنولوژی‌های مبتنی بر هوش مصنوعی مشغول هستند نیز شکل بگیرد. در ادامه به بررسی برخی از آن‌ها می‌پردازیم.

• فناوری کلان داده: تهیه و تدارک ماژول‌های قدرتمند که بتوانند حجم بالایی از داده‌ها را پردازش کند، معمولاً از اراده یک سازمان یا شرکت خارج است. به همین دلیل اغلب به شکل برون‌سپاری تهیه می‌شوند. به این معنا که افرادی بانی کسب‌ و کارهای نوپا شده و این فناوری را بومی‌سازی می‌کنند و به سایر شرکت‌ها و سازمان‌ها ارائه می‌دهند.
• فناوری واقعیت افزوده: تحول در هوش مصنوعی و توسعه دوربین‌های مجهز به فناوری واقعیت افزوده سبب شده است تا مهندسیان بتوانند بدون نیاز به دستگاه‌های پیچیده و بلکه با استفاده از یک عینک، جزئیات دقیقی را از محیط پیرامون خود به دست آورند. این تکنولوژی امروزه در صنایع گوناگون مانند داروسازی، عمران و سدسازی به کار می‌رود. این فناوری می‌تواند جزئیات محیطی را به صورت آنلاین و به صورت المان‌های افزوده شده به تصویر یا نقشه نمایش دهد. این فناوری کمک می‌کند تا برنامه‌ریزی‌های متخصصان به سمت تصمیم‌گیری‌های عقلانی و مبتنی بر داده‌های سنجیده شده هدایت شود. همچنین، این فناوری امروزه اغلب به شکل برون‌سپاری تهیه و تدارک می‌شود. به نحوی که کسب‌ و کارهای نوپا با استفاده از نیروی متخصص در این زمینه توانسته‌اند خدمات قابل رقابتی را با شرکت‌های خارجی به سازمان‌های داخلی ارائه دهند.
• صنعت نفت: به دنبال پیوند عمیق صنایع با فناوری‌های هوش مصنوعی، صنعت نفت نیز از این حلقه مستثنی نبوده و توانسته است با استفاده از محصولات فناورانه هوش مصنوعی در جانمایی دکل‌های خروجی گاز فلر در تأسیسات نفتی، از این تکنولوژی منتفع گردد. به نحوی که در صورت نبود این فناوری امکان تشخیص بهترین مکان برای تأسیس شبکه لوله‌های خروجی گاز فلر مقدور نبود. این موضوع سبب شده تا در مناطق صعب‌العبور کشور نیز به‌راحتی و بدون محاسبات یا خطای انسانی مسیر خطوط لوله گاز فلر تشخیص داده شود.
• سیستم اطلاعات جغرافیایی: فشرده‌سازی نقشه‌های متنوع از یک محیط با استفاده از فناوری‌های هوش مصنوعی، امروزه توانسته است انسان را به تعاملی پایدار با محیط پیرامون خود برساند. در واقع تصمیم‌های عقلانی و هوشمندانه برای دور ماندن از مخاطرات زیست محیطی و بهره‌برداری دقیق از جغرافیا به عنوان یک منبع ملی، مرهون فناوری‌های پدید آمده در این زمینه است. این فناوری نیز بر اساس برون‌سپاری منجر به تولد و رشد شرکت‌های ارائه دهنده محصولات فناورانه مبتنی بر فناوری سیستم اطلاعات جغرافیایی شده است که در حرفه خود مبدع انواع ماژول‌های تحلیل‌گر و قدرتمند هستند.

ظرفیت‌ها و چالش‌های هوش مصنوعی در اقتصاد کشور

قرار دادن واژه مخاطرات در کنار هوش مصنوعی ناشی از بداندیشی ما نسبت به فناوری‌های روز دنیا نیست. زیرا ما قصد داریم به نحو پاک و بدون کمترین آسیب از این فناوری‌ها بهره‌مند شویم. به همین خاطر تا سر حد امکان می‌کوشیم عیوب احتمالی آن را وارسی کنیم. اساساً به این دلیل بود که پس از اشباع در بررسی فواید و آثار فناوری‌های مبتنی بر هوش مصنوعی بر کسب‌ و کارهای نوپا در ایران، اکنون به بررسی مخاطرات آن نیز می‌پردازیم.

• کاهش هزینه نهایی تولید: هوش مصنوعی از نیروهای تجدیدپذیر تهیه می‌شود. تصور کنید که این نیروها به صورت داخلی و لوکال تولید شوند، در آن زمان هزینه نهایی تمامی خدمات پلتفرمی به صفر می‌رسد. اقتصاد کشور در آن وضعیت به لحظه از بین رفتن پول نزدیک شده و نظام اقتصادی کشور پوست‌اندازی خود را آغاز می‌کند. در این حالت اگر مدل‌های اقتصادی جایگزین وجود نداشته باشد، خلأ ایجاد شده می‌تواند کشور را به ورطه سقوط بکشاند.
• حذف کار از فرایند تولید: توسعه هوش مصنوعی و فراگیری اقتصاد پلتفرمی می‌تواند به حذف کار منجر شود. زیرا ربات‌ها و پلتفرم‌ها به جای نیروی انسانی می‌توانند خدمات لازم را تولید کنند. به طور مثال گفته می‌شود تا سال ۲۰۲۵ در نتیجه رشد اقتصاد پلتفرمی حدود ۱۰۰ میلیون شغل در جهان از بین می‌رود. این موضوع می‌تواند سبب فقر سراسری در کشور شود و به شورش‌های عمیق اجتماعی دامن بزند.

• تحول در رفتار اجتماعی و فرهنگی: ارزش‌های اخلاقی به طور غیرمستقیم با نیروهای فعال در نظام تولید خدمات کشور نسبت دارند. به این معنا که در حال حاضر نیروهای فعال در اقتصاد کشور مبتنی بر مدیریت منابع که آن نیز ناشی از محدودیت منابع است، سامان‌دهی شده‌اند. رعایت ارزش‌های اخلاقی نظیر عدالت، توازن، تعادل و انصاف در عرصه اقتصاد همگی متکی بر نیروهای محدود در اقتصاد است. در اساس سیستم‌های اخلاقی نیز برای عدم تبدیل محدودیت‌ها به جنگ بر سر منابع ایجاد شده‌اند؛ بنابراین می‌توان نتیجه گرفت که در صورت تغییر ماهیت نیروهای فعال در نظام تولید خدمات کشور، از محدود به نامحدود، می‌توان شاهد تغییر عمیق ارزش‌های اخلاقی جامعه بود.
• تنبل شدن مغز انسان: با رشد فناوری‌های هوش مصنوعی و پلتفرمی شدن جهان اطرافمان، مغز دیگر نیازی به یادگیری چندانی نخواهد داشت. زیاد همه چیز به نحو اتوماتیک در حال انجام شدن است. کوشش معنای خود را از دست می‌دهد و انسان به موجودی مصرف‌زده بدل می‌شود. در این میان شاید طبقه‌ای از جامعه که به کنترل هوش مصنوعی مشغول هستند جایگاه ویژه‌ای پیدا کنند، اما غالب شهروندان دارای ذهنی مصرفی و ضعیف خواهند بود.

سخن آخر

برای اینکه بتوانیم بر سرنوشت خود تسلط کامل داشته باشیم، باید بتوانیم پیشاپیش واقعیت حرکت کنیم. حتی اگر این واقعیت از جنس فناوری‌های هوش مصنوعی باشد. باید بتوانیم مضار و فواید آن را با هم و توأمان درک کنیم تا با کنترل مضار احتمالی و یا ضروری آن، بیشترین نفع را ببریم. در راستای همین ایده، در این مقاله کوشیدیم تا ضمن بررسی آثار مفید فناوری‌های مبتنی بر هوش مصنوعی بر کسب‌ و کارهای نوپای کشورمان، عیوب دراز مدت آن را نیز بررسی کنیم. چراکه این دست از بررسی‌ها می‌تواند به جامعه کمک کند تا آگاهانه نسبت به فناوری‌های موجود در جهان احساس نیاز کرده، سپس در برابر مضرات احتمالی آن مقاوم شده و در دراز مدت بدون هیچ بحرانی به نحو کامل از این فناوری‌ها نفع ببرد.