بوم‌شناسی هوش مصنوعی
تیم تحریریه- ۱۹ بهمن ۱۴۰۰
بوم‌شناسی به‌عنوان یک رویکرد فکری برای فهم پدیده‌ها مورد اقبال روزافزون قرار گرفته است. هنگامی که پدیده‌ای همچون یک موجود زنده تحت تأثیر عوامل مختلف باشد، بوم‌شناسی درک مناسبی درباره آن پدیده ایجاد می‌نماید. دلیلش این است که پدیده‌های دنیای پیچیده ما با هم در ارتباط تنگاتنگ هستند و ما اصولا در یک دنیای درهم‌تنیده زیست می‌کنیم. در چنین فضایی رفتارهای بازیگران مختلف بر رشد و نمو و بلوغ پدیده‌ها تأثیرگذارند. فناوری‌ها هم از جمله پدیده‌هایی هستند که در یک زیست‌بوم منحصر به فرد و تحت تأثیر عوامل مختلف و تلاش‌های گوناگون رشد می‌کنند.
مبنای بوم‌شناسی چیست؟
همانطوری که اشاره شد، بوم‌شناسی به رویکردی گفته می‌شود که ما به عنوان مثال نسبت به یک اکوسیستم ریست‌محیطی داریم. در چنین اکوسیستمی هر کدام از فعالان یا موجودات زنده تلاش می‌کنند زنده بمانند و رشد کنند. حاصل کل فعالیتها باعث زنده ماندن اکوسیستم و رشد آن می‌شود.
در یک زیست‌بوم فناورانه هم حاصل فعالیت بازیگران گوناگون به عنوان مثال شرکتها، سرمایه‌گذاران و دولت‌ها، گرهی از مسائل مرتبط با آن فناوری را می‌گشاید. همچنین مسیر را برای برداشتن گام بعدی به وسیله دیگر بازیگران فراهم می‌کند. سایرین در رقابت با دیگر فعالان دست به اقدامات مشابه می‌زنند و اقدامات آنها باعث القای فعالیت‌هایی فراگیر در بین دیگر بازیگران می‌شود. حاصل این تلاش‌ها انباشته شده و مسیر رشد فناوری را هموارتر می‌سازد. به این ترتیب مشاهده می‌شود که همچون زیست‌بوم‌های طبیعی، کسانی که برای توسعه فناوری به ظاهر با یکدیگر رقابت می‌کنند به ناچار در حال همکاری با یکدیگر هستند. این امر به دلیل وابستگی‌های متقابلی است که به مرور زمان بین بازیگران مختلف به وجود می‌آید و موجب شکل‌گیری نوعی هم‌تکاملی پیرامون فناوری می‌گردد.
رویکرد بوم‌شناسی بر شناخت یک فناوری از این منظر تمرکز دارد؛ یعنی تلاش می‌نماید فارغ از جزئیات فنی به مطالعه بازیگران مهم فناوری، استراتژی‌های آنها، آثار و پیامدهای فناوری و سایر عوامل مرتبط بپردازد. چنین شناختی موجب سیاستگذاریهای اثربخش و هدایت اقدامات و سرمایه‌گذاری‌ها می‌گردد.
چرا به بوم‌شناسی هوش مصنوعی نیاز داریم؟
هوش مصنوعی یکی از حوزه‌های فناوری دیجیتال است که مطالعات بوم‌شناسی می‌تواند کمک به‌سزایی در شناخت آن داشته باشد. در اقصی نقاط جهان، سرمایه‌گذاری‌های متنوعی توسط شرکتها و دولت‌ها بر روی هوش مصنوعی صورت می‌گیرد. تلاش‌های آنها حلقه‌های مختلف زنجیره‌های ارزش‌آفرین این فناوری را تکمیل می‌کند و به تدریج سیستمهای اقتصادی، کسب و کارها و مشاغل را تحت تأثیر قرار می‌دهند و خود نیز از این تغییرات تأثیر می‌پذیرند. نهادهای علمی و نظام‌های آموزش، رفته‌رفته بر دانش هوش مصنوعی می‌افزایند و با افزایش فارغ‌التحصیلان، انتشار مقالات و تحقیقات موجب انتشار دانش و افزایش نوآوری‌های این فناوری می‌گردد.
تعاملات و همکاری‌های شکل‌گرفته بین نهادهای علمی، شرکتها و صنایع موجب جذب سرمایه‌های بیشتر می‌شود. در این بین، اقدامات و استراتژی‌های دولت‌ها نقش پررنگی در تسریع توسعه فناوری و نیز جهت‌دهی به تلاش‌ها دارد. در سطحی کلان، همکاری‌های منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای تأثیرات چشم‌گیر بر مسیر توسعه فناوری هوش مصنوعی دارد. ناگفته پیداست که سرمایه‌گذاری هر کشوری بدون داشتن چنین شناختی از وضعیت فناوری در سطح بین‌الملل موجب هدر رفت منابع یا کاهش اثربخشی سیاست‌ها خواهد شد.
بوم‌شناسی منجر به آشکارسازی این لایه از معرفت درباره فناوری هوش مصنوعی می‌شود. بر همین اساس، دیده‌بان تلاش می‌کند گامی اگرچه کوتاه در این راستا بردارد و با پرداختن به مهمترین عوامل زمینه‌ای، مطالعه‌ای مقدماتی در راستای بوم‌شناسی هوش مصنوعی داشته باشد.
مراحل بوم‌شناسی هوش مصنوعی
اولین گام در راستای شناخت هوش مصنوعی شناسایی بازیگران این اکوسیستم در ایران شامل شرکتها، نهادهای سیاست‌گذار، و نهادهای متولی تولید علم است. دیده‌بان به تفصیل به شناسایی و تجزیه و تحلیل بازیگران هوش مصنوعی و فعالیتها و روابط بین آنها می‌پردازد.
گام دیگر شناخت پیامدهای اقتصادی، علمی، سیاسی و اخلاقی هوش مصنوعی است. مشاغل موجود و تقاضای نیروی کار در هوش مصنوعی، سرمایه‌گذاری‌های شرکتی و روندهای جهانی و منطقه‌ای و همچنین فعالیت‌های اقتصادی شرکتها از قبیل همکاری‌ها و ادغام‌ها به همراه زنجیره ارزش این صنعت در دیده‌بان تحلیل می‌شود.
از سویی، دیده‌بان ارتباط هوش مصنوعی با نهاد علم در جوامع گوناگون را مورد تجزیه و تحلیل قرار می‌دهد. وضعیت آموزش هوش مصنوعی و یادگیری ماشین، مقوله فرار مغزها در این رشته‌ی علمی، تحقیقات و پژوهش‌های مرتبط با هوش مصنوعی و انتشار مقالات و برگزاری کنفرانس‌های علمی از جمله مواردی است که در این مقوله مورد اشاره قرار می‌گیرند. فرایندهای تولید علم هوش مصنوعی در ایران نیز با رویکردهای هم‌تألیفی و هم‌رخدادی مورد بررسی قرار می‌گیرد و علم‌سنجی از بخشهای مهم مطالعات دیده‌بان هوش مصنوعی است. دیده‌بان همچنین چالش‌ها، مسائل اخلاقی و مسئولیت‌های اجتماعی هوش مصنوعی، سیاست‌گذاری‌ها و استراتژی‌های کلان کشورها را در این حوزه فناوری، تحلیل و بررسی می‌نماید.
