هوش مصنوعی به‌عنوان یکی از فناوری‌های تحول‌آفرین قرن حاضر، با سرعت بی‌سابقه‌ای در حال تغییر ساختارهای اقتصادی، اجتماعی، علمی و امنیتی در سراسر جهان است. این فناوری به دلیل ماهیت فراگیر و تأثیر عمیق خود، از سایر فناوری‌های نوظهور متمایز شده و دولت‌های بسیاری را به تدوین استراتژی‌های ملی برای بهره‌برداری بهینه از آن ترغیب کرده است. فناوری‌های زیرمجموعه هوش مصنوعی، مانند یادگیری ماشین و پردازش زبان طبیعی، در حوزه‌هایی نظیر سلامت، کشاورزی، حمل‌ونقل و آموزش کاربردهای گسترده‌ای یافته‌اند. با این حال، توسعه و بهره‌برداری از این فناوری در جهان به‌صورت یکنواخت پیش نرفته است.
کشورهای توسعه‌یافته مانند ایالات متحده، چین و برخی اعضای اتحادیه اروپا در این حوزه پیشرو هستند، در حالی که بسیاری از کشورهای در حال توسعه، از جمله ایران، در مراحل ابتدایی بهره‌برداری از این فناوری قرار دارند. کشورهایی که به‌موقع اهمیت هوش مصنوعی را درک کنند، می‌توانند فرصت‌های بی‌نظیری برای رشد و توسعه فراهم آورند، در غیر این صورت از رقابت جهانی عقب خواهند ماند.
جمهوری اسلامی ایران نیز در تلاش است تا با تکیه بر توانمندی‌های داخلی، نقشی مؤثر در توسعه و بهره‌برداری از هوش مصنوعی ایفا کند. گزارش شاخص هوش مصنوعی ایران ۱۴۰۳، که با همکاری مرکز استراتژی و تحول هوش مصنوعی شریف، آزمایشگاه سیاستی دانشکده مدیریت و اقتصاد دانشگاه صنعتی شریف و با حمایت ستاد اقتصاد دیجیتال معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان ریاست جمهوری تدوین شده، تلاشی برای ارائه تصویری جامع از وضعیت کنونی ایران در این حوزه است. این گزارش با الهام‌گیری از تجربیات بین‌المللی، چارچوبی برای ارزیابی وضعیت ایران در مقایسه با کشورهای پیشرو، کشورهای منطقه و کشورهای منتخب جهان را ارائه می‌دهد. این چارچوب معیارهای گسترده‌ای در زمینه تحقیق، توسعه، کاربرد و سیاست‌گذاری هوش مصنوعی را پوشش داده و امکان برنامه‌ریزی استراتژیک و سیاست‌گذاری مبتنی بر شواهد را فراهم می‌کند. با وجود محدودیت‌های داده‌ای، هدف از طراحی این شاخص‌ها، فراهم آوردن امکان مقایسه داده‌محور وضعیت ایران با کشورهای پیشرو و رقیب در حوزه هوش مصنوعی است و این گزارش گامی ابتدایی برای درک وضعیت ایران و زمینه‌ساز تصمیم‌گیری‌های مؤثر برای مدیران و رهبران کسبوکار در رقابت جهانی هوش مصنوعی است.
گزارش شاخص هوش مصنوعی ایران 1403 بر اساس چارچوب نظری سیستم نوآوری فناورانه، وضعیت هوش مصنوعی ایران را در هفت کارکرد اصلی شامل توسعه دانش، انتشار دانش، فعالیت‌های کارآفرینانه، جهت‌دهی به سیستم، شکل‌گیری بازار، تأمین منابع و مشروعیت‌بخشی بررسی کرده‌است. داده‌های این تحلیل از منابع متنوعی نظیر داده‌های رسمی داخلی و خارجی، پرسشنامه‌های شرکتی و تحلیل احساسات گردآوری شده و وضعیت ایران با سه گروه کشورهای منطقه، کشورهای منتخب جهان و کشورهای پیشرو مقایسه شده است.
بر اساس کارکردهای هفت‌گانه سیستم نوآوری فناورانه در حوزه هوش مصنوعی، خلاصه‌ای از برخی یافته‌های کلیدی به این صورت است:
1. توسعه دانش و انتشار دانش: از منظر علمی، ایران در سال‌های اخیر با افت چشمگیری مواجه شده است. در سال ۲۰۲۳، ایران از نظر تعداد و کیفیت مقالات هوش مصنوعی در جایگاه دوم منطقه (پس از عربستان سعودی) قرار دارد، اما پیش‌بینی می‌شود با ادامه روند فعلی، طی سه سال آینده این جایگاه را به ترکیه واگذار کند. تعداد مقالات کنفرانسی ایران در کنفرانس‌های برتر هوش مصنوعی نیز روند نزولی داشته و در مقایسه با کشورهایی مانند رژیم صهیونیستی، عربستان، ترکیه و امارات در جایگاه پایین‌تری قرار دارد.
2. توسعه‌دهندگان و نیروی انسانی: ایران پس از ترکیه در رتبه دوم منطقه از نظر تعداد توسعه‌دهندگان هوش مصنوعی قرار دارد. مشارکت ایرانیان در پروژه‌های برجسته هوش مصنوعی روندی صعودی داشته و حضور مهندسان ایرانی در این حوزه یکی از نقاط قوت کلیدی ایران در رقابت جهانی است. با این حال، تعداد فارغ‌التحصیلان کارشناسی ارشد و دکتری مرتبط با هوش مصنوعی (حدود ۳۵۰۰ نفر در سال) در سال‌های اخیر ثابت مانده و تحت تأثیر مهاجرت نخبگان، کیفیت نیروی کار در این حوزه کاهش یافته است.
3. کاربرد در کسب‌وکارها: ایران در بکارگیری هوش مصنوعی در کسب‌وکارها حداقل هفت سال از میانگین جهانی عقب‌تر است. تنها ۱۷ درصد از کسب‌وکارهای ایرانی از هوش مصنوعی استفاده می‌کنند. کمبود نیروی کار ماهر و نبود زیرساخت‌های مناسب، دو مانع اصلی توسعه هوش مصنوعی در بنگاه‌های ایرانی هستند.
4. شرکت‌ها و بازار: تا سال ۲۰۱۶، ایران پس از رژیم صهیونیستی در جایگاه دوم منطقه از نظر تعداد شرکت‌های فعال در حوزه هوش مصنوعی قرار داشت، اما در سال ۲۰۲۳ با دو پله سقوط به رتبه چهارم منطقه رسیده است. ارزش بازار هوش مصنوعی ایران در سال ۱۴۰۳ حدود ۱۶۰۰ میلیارد تومان تخمین زده می‌شود که از سال ۱۳۹۶ با در نظر گرفتن نرخ تنزیل تورم، با شیب اندکی کوچک‌تر شده است.
5. سرمایه‌گذاری و زیرساخت: ایران کمترین میزان سرمایه‌گذاری در هوش مصنوعی را در منطقه دارد (حدود ۱۰ میلیون دلار). این رقم در مقایسه با سرمایه‌گذاری‌های کلان کشورهای منطقه مانند عربستان (۲۰ میلیارد دلار) و امارات (۱.۵ میلیارد دلار) بسیار ناچیز است. همچنین، ایران از نظر ظرفیت توان پردازشی و دسترسی به پردازنده‌های پیشرفته در رتبه پنجم منطقه قرار دارد.
6. اخلاق و قانون‌گذاری: ایران در شاخص‌های اخلاقی و قوانین مرتبط با هوش مصنوعی در جایگاه پنجم منطقه قرار دارد. نبود قوانین حفاظت از داده‌ها و چارچوب حکمرانی هوش مصنوعی، چالش‌های اصلی این حوزه هستند.
مقایسه ایران با کشورهای منطقه و منتخب جهان نشان‌دهنده توسعه نامتوازن هوش مصنوعی در ایران است. ایران تنها در دو کارکرد توسعه دانش و انتشار دانش وضعیت نسبتاً مناسبی در منطقه دارد، اما در سایر کارکردها مانند جهت‌دهی به سیستم، شکل‌گیری بازار و تأمین منابع به‌طور معناداری از کشورهای منطقه عقب‌تر است. کشورهای پیشرفته‌تر رویکردی همه‌جانبه به کارکردهای نوآوری دارند، در حالی که کشورهای منطقه‌ای مانند ترکیه و امارات تمرکز بیشتری بر جهت‌دهی به سیستم نشان داده‌اند. نمودارهای عنکبوتی گزارش نشان می‌دهند که ایران در مقایسه با میانگین کشورهای منطقه و منتخب، در اکثر کارکردها فاصله قابل‌توجهی دارد.
گزارش شاخص هوش مصنوعی ایران ۱۴۰۳، با ارائه شواهد و داده‌های دقیق، نقاط قوت و ضعف ایران در این حوزه را مشخص کرده است. نقاط قوت ایران شامل حضور توسعه‌دهندگان فعال و روند رو به رشد مشارکت در پروژه‌های جهانی است، اما چالش‌هایی مانند افت علمی، کمبود زیرساخت، سرمایه‌گذاری ناکافی و نبود قوانین مناسب، موانع جدی توسعه هوش مصنوعی در کشور هستند. برای جبران این عقب‌ماندگی، اتخاذ سیاست‌های فوری و مبتنی بر داده برای تقویت زیرساخت‌ها، افزایش سرمایه‌گذاری، توسعه نیروی انسانی ماهر و ایجاد چارچوب‌های قانونی ضروری است. این گزارش می‌تواند به‌عنوان مبنایی برای برنامه‌ریزی استراتژیک و تصمیم‌گیری‌های مؤثر در راستای ارتقای جایگاه ایران در رقابت جهانی هوش مصنوعی عمل کند. در گزارش‌های آتی، با جمع‌آوری داده‌های بیشتر، می‌توان جنبه‌های گسترده‌تری از این حوزه را مورد بررسی قرار داد.
