گفت‌وگوی اختصاصی با دکتر ایمان ظهوریان، مدیر دیده‌بان هوش مصنوعی پارت:
«هوش مصنوعی، قربانی خلا سیاست‌گذاری در ایران»
پریسا سلامتی- ۲۹ فروردین ۱۴۰۴
هوش مصنوعی در سال‌های اخیر به موضوعی راهبردی در جهان بدل شده؛ حوزه‌ای که فراتر از یک فناوری، به زیرساختی برای حکمرانی، توسعه اقتصادی و امنیت ملی تبدیل شده است. اما جایگاه ایران در این منظومه کجاست؟ چرا با وجود ظرفیت‌های علمی، همچنان عقب‌مانده‌ایم؟ در گفت‌وگوی پیش‌رو، دکتر ایمان ظهوریان، مدیر دیده‌بان هوش مصنوعی پارت، با نگاهی واقع‌بینانه به تشریح موانع، ضعف سیاست‌گذاری و راه‌حل‌های برون‌رفت از وضعیت فعلی می‌پردازد.
نبود متولی واحد؛ ریشه اصلی نابسامانی‌ها در حوزه هوش مصنوعی
در ابتدا لطفاً بفرمایید وضعیت فعلی هوش مصنوعی در ایران را چطور ارزیابی می‌کنید؟
دکتر ظهوریان: اگر بخواهیم صریح بگوییم، وضعیت فعلی حوزه هوش مصنوعی در ایران حاصل فقدان سیاست‌گذاری است. هیچ نهاد مشخصی وجود ندارد که مسئول رصد، هدایت و حکمرانی این حوزه باشد. البته برخی دستگاه‌ها اقداماتی انجام داده‌اند، اما هیچ‌کدام با مأموریت حکمرانی وارد نشده‌اند. این باعث شده هر مجموعه‌ای از منظر خودش به توسعه بپردازد و این تکه‌تکه بودن، مانع شکل‌گیری یک زیست‌بوم منسجم شده است.
دولت باید سیاست‌گذار باشد، نه بازیگر توسعه
به نظر شما دولت چه نقشی در مسیر توسعه هوش مصنوعی باید ایفا کند؟
جایگاه دولت باید در سطح سیاست‌گذار و تنظیم‌گر باشد، نه توسعه‌دهنده. دولت باید مسیر را هموار کند، استانداردها را تعریف کند، سیاست‌های حمایتی یا حتی محدودکننده را مشخص نماید. این بخش خصوصی و دانشگاه‌ها هستند که باید توسعه را پیش ببرند، اما در یک چارچوب مشخص و مبتنی بر منافع ملی. وقتی این چارچوب وجود ندارد، هر کس به سمتی می‌رود و در نهایت، نتیجه مطلوب حاصل نمی‌شود.
خلأ نهاد حاکمیتی در سیاست‌گذاری فناوری‌های نو
شما بر تشکیل یک نهاد تخصصی تأکید دارید؟ این نهاد دقیقاً چه ویژگی‌هایی باید داشته باشد؟
بله، ما نیاز به نهادی داریم که به طور اختصاصی برای حوزه هوش مصنوعی سیاست‌گذاری کند. این نهاد نباید خود تولیدکننده محصول یا فناوری باشد، بلکه باید رصد و پایش دقیق انجام دهد، سیاست بنویسد، نقشه راه ارائه دهد، با سایر نهادهای مؤثر هم‌افزایی ایجاد کند و در نهایت نقش هماهنگ‌کننده را ایفا نماید. در حال حاضر، وظیفه‌ای تا این حد مشخص برای هیچ نهادی تعریف نشده و این خلا به شدت محسوس است.
در حوزه زیرساخت، چه چالش‌هایی مانع پیشرفت کشور در هوش مصنوعی شده‌اند؟
در این حوزه مهم‌ترین چالش، کمبود داده باکیفیت است. هوش مصنوعی بدون داده قابل توسعه نیست. مدل‌های هوشمند نیاز به داده‌های واقعی، متنوع و ساخت‌یافته دارند. متأسفانه در کشور ما، داده‌هایی که باید در اختیار پژوهشگران یا شرکت‌ها قرار بگیرد یا اصلاً وجود ندارد یا به دلیل ملاحظات امنیتی یا قانونی، منتشر نمی‌شود.
داده‌ها در ایران بیش از حد محافظت می‌شوند
چرا مسئله داده تا این اندازه پیچیده شده است؟ در بسیاری از کشورها، داده‌ها در دسترس است.
متأسفانه نگاه ما به داده، نگاهی بسیار سخت‌گیرانه و محافظه‌کارانه است. داده‌هایی که در کشورهای پیشرفته به عنوان open data در دسترس هستند، در کشور ما طبقه‌بندی‌شده تلقی می‌شوند. این نگاه بیشتر از اینکه علمی باشد، حاکمیتی و قضایی است. در حالی که با وضع قوانین دقیق، می‌توان هم امنیت داده را حفظ کرد و هم دسترسی هوشمندانه برای توسعه را فراهم کرد. ما باید این نگاه را بازتعریف کنیم.
نبود آگاهی در سطوح بالا؛ تهدیدی پنهان اما جدی
به‌نظر شما دلیل اصلی اینکه این موضوعات در اولویت سیاست‌گذاران قرار نگرفته چیست؟
یکی از عوامل مهم، ناآگاهی یا درک نادرست از ماهیت هوش مصنوعی است. هنوز برخی تصور می‌کنند هوش مصنوعی محدود به ابزارهای سرگرمی یا نرم‌افزارهای کاربردی است. در حالی که امروز، کشورهایی مانند چین، آمریکا و حتی هند، هوش مصنوعی را به عنوان زیرساخت اصلی حکمرانی آینده خود می‌دانند. اگر این نگاه راهبردی در سیاست‌گذاران شکل نگیرد، قطعاً آینده را از دست خواهیم داد.
هوش مصنوعی؛ فرصت طلایی برای جهش اقتصادی
در صورت برنامه‌ریزی صحیح، چه فرصت‌هایی در انتظار کشور است؟
اگر بتوانیم مسیر درستی برای توسعه هوش مصنوعی ترسیم کنیم، این حوزه می‌تواند پیشران بسیاری از بخش‌های اقتصادی کشور شود؛ از سلامت، کشاورزی، صنعت، حمل‌ونقل تا آموزش و حکمرانی. این یک فرصت طلایی است، به‌شرطی که آن را بشناسیم و با جدیت دنبال کنیم.
جمع‌بندی
اگر بخواهید در چند جمله وضعیت فعلی را جمع‌بندی کنید، چه می‌گویید؟
ما در حوزه هوش مصنوعی هنوز روی ریل توسعه قرار نگرفته‌ایم. نه سیاست‌گذاری داریم، نه داده کافی و نه مسیر مشخص. اما هنوز دیر نشده. اگر نهاد سیاست‌گذار شکل بگیرد، داده‌ها آزادسازی منطقی شوند و دولت نقش تنظیم‌گر ایفا کند، می‌توانیم از این فرصت تاریخی بهره‌مند شویم.
