چت‌بات‌های هوش مصنوعی

چت بات

برای کاربر عمومی، چت‌بات‌ها امکان دریافت پاسخ فوری به پرسش‌ها، تولید محتوا، یادگیری و حتی سرگرمی را مهیا کرده‌اند. در کسب‌وکارها نیز چت‌بات‌ها به عنوان دستیار مجازی پشتیبانی مشتری، تولید محتوا و تسهیل فرآیندها شناخته می‌شوند. برای مثال، بسیاری از شرکت‌ها با به‌کارگیری چت‌بات‌های هوشمند توانسته‌اند تجربه مشتری را بهبود دهند (حدود ۶۰٪ مدیران کسب‌وکارها معتقدند چت‌بات‌ها کیفیت خدمات مشتری را ارتقا می‌دهند)، در حالی که تقریباً نیمی از مردم به مسائل هزینه، دقت پاسخ‌ها و سوگیری‌های احتمالی آنها با دیده تردید می‌نگرند.

از طرفی، ورود گسترده هوش مصنوعی به حوزه‌های مختلف علمی، تجاری و خدماتی، موجب شده چت‌بات‌ها در صنایع گوناگون مانند آموزش، خدمات پزشکی، مالی، فروش آنلاین، رسانه و سایر بخش‌ها به کار گرفته شوند. تحلیل‌های اخیر نشان می‌دهد که ترکیبی از چت‌بات‌های مبتنی بر الگوهای ساده کم‌کم جای خود را به مدل‌های بزرگ زبانی پیشرفته (مانند GPT-4، PaLM2، Claude و LLaMA) می‌دهد و انتظار می‌رود تا سال ۲۰۲۵ کسب‌وکارها به تدریج به استفاده از چت‌بات‌های LLM مجهز شوند تا پشتیبانی هوشمندتر و پیچیده‌تری ارائه کنند.

با توجه به این رشد انفجاری و نقش فزاینده، در این مقاله به بررسی تطبیقی چت‌بات‌های شناخته‌شده پرداخته و چشم‌انداز جهانی و داخلی آنها را تحلیل خواهیم کرد.

معرفی و بررسی عملکرد چت‌بات‌های مختلف

ChatGPT (OpenAI):

این چت‌بات محبوب توسط OpenAI ساخته شده و بر پایه مدل‌های بزرگ زبانی (GPT-3.5 و GPT-4) عمل می‌کند. کاربران می‌توانند از طریق وب‌سایت یا اپلیکیشن به صورت تعاملی با ChatGPT گفتگو کنند. این سرویس در پاسخ به سؤالات عمومی، تولید متن خلاقانه، کدنویسی و خلاصه‌سازی محتوا بسیار توانمند است. براساس گزارش‌ها، ChatGPT در سال ۲۰۲۳ با شتاب بی‌سابقه‌ای رشد کرد و ۱۰۰ میلیون کاربر فعال ماهانه در ژانویه ۲۰۲۳ داشت. با این حال، ChatGPT گاه به دلیل «توهم» (hallucination) و ساخت جواب‌های نادرست شهرت یافته است. OpenAI همچنین امکانات پیشرفته‌ای نظیر افزونه‌ها (Plugins) و نسخه‌های به‌روز را ارائه می‌دهد که امکان اتصال به داده‌های بیرونی و بهبود کیفیت پاسخ را فراهم می‌کنند.

GitHub Copilot:

محصولی از شرکت GitHub (وابسته به مایکروسافت) که به عنوان دستیار برنامه‌نویس در محیط توسعه یکپارچه (IDE) عمل می‌کند. Copilot با استفاده از الگوریتم‌های هوش مصنوعی و مدل Codex می‌تواند پیشنهادهای کدنویسی، تکمیل خودکار کد و حتی ایجاد توابع پیچیده را ارائه دهد. اسناد رسمی گویا است که «GitHub Copilot یک دستیار کدنویسی هوش مصنوعی است که به شما کمک می‌کند کد را سریع‌تر و با تلاش کمتر بنویسید». این ابزار عمدتاً مورد توجه توسعه‌دهندگان نرم‌افزار است و برای کاربران غیرتخصصی کاربری ندارد. Copilot همچنین نسخه چت (Copilot Chat) دارد که می‌تواند به سؤالات درباره پروژه‌های کدنویسی پاسخ دهد.

دیگر ابزارهای OpenAI:

به غیر از چت‌بات ChatGPT، OpenAI محصولات متنوع دیگری ارائه می‌دهد. به عنوان مثال مدل DALL·E برای تولید تصویر از متن، مدل Whisper برای تشخیص گفتار و تبدیل صدا به متن، و API‌‌های عمومی GPT برای سازندگان فراهم است. این ابزارها توسعه‌دهندگان و شرکت‌ها را قادر می‌سازند تا قابلیت‌های یادگیری زبان طبیعی و تولید محتوا را در برنامه‌ها و خدمات خود ادغام کنند. OpenAI Playground (محیط آزمایشی) به کاربران امکان می‌دهد مدل‌های هوش مصنوعی را تعاملی آزمایش کنند و از توابع مختلف آنها بهره‌مند شوند. در واقع، با استفاده از پلتفرم توسعه‌دهنده Google AI Studio نیز می‌توان به مدل‌های نسل جدید گوگل (Gemini) دسترسی پیدا کرد که عنوان «راه‌انداز سریع برای ساخت اپلیکیشن‌های مبتنی بر مدل‌های مولتی‌مدیای Gemini» را یدک می‌کشد

دانابات:

یک چت‌بات هوشمند ایرانی است که توسط مرکز تحقیقات هوش مصنوعی «پارت» توسعه یافته است. دانابات یک دستیار مجازی است که برای پاسخگویی به مشتریان کسب‌وکارها طراحی شده و قابلیت‌هایی مانند تبدیل گفتار به متن و احراز هویت کاربران را نیز دربرمی‌گیرد. براساس گزارش رسانه‌ای، دانابات از مدل‌های بزرگ زبانی اختصاصی فارسی استفاده می‌کند که توسط پارت توسعه یافته‌اند تا مشکل عدم پشتیبانی خدمات خارجی از زبان فارسی را پوشش دهد. این چت‌بات با الگوریتم‌های یادگیری ماشین، به مرور زمان دانش مجموعه را فرا می‌گیرد و در چهارچوب دستورالعمل‌های سازمان، پاسخ‌های طبیعی و متناسب ارائه می‌دهد. گفته می‌شود دانابات تاکنون توجه توسعه‌دهندگان داخلی و شرکت‌های بزرگ (بانک‌ها، بیمه‌ها، فروشگاه‌های آنلاین و…) را به خود جلب کرده است.

Google AI Studio:

گوگل نیز با مدل‌های جدید Gemini در زمینه چت‌بات‌ها ورود کرده است. Google AI Studio پلتفرمی برای توسعه‌دهندگان است که امکان استفاده از APIهای مدل Gemini را فراهم می‌کند. به گفته منابع رسمی، «Google AI Studio سریع‌ترین مسیر برای شروع ساخت اپلیکیشن با Gemini، خانواده نسل بعدی مدل‌های مولتی‌مدیای هوش مصنوعی، است». البته این سرویس بیشتر برای توسعه‌دهندگان و کسب‌وکارهاست و Google همچنین دستیار چت متنی خود (قبلاً با نام Bard، اکنون Gemini) را برای کاربران نهایی عرضه کرده است. گوگل در تلاش است قابلیت‌های گسترده مدل‌هایش را در محصولات مختلف (جستجو، نقشه و…) ادغام کند.

سرویس‌های فارسی (ChatQT و سایرین):

با گسترش محبوبیت ChatGPT، در ایران نیز چندین سرویس به زبان فارسی پدید آمده‌اند. به عنوان نمونه، ChatQT یک «سوپراپلیکیشن» ایرانی است که ابزارهای متعددی از جمله چت با ChatGPT (فارسی‌سازی شده)، تبدیل گفتار به متن، تبدیل متن به گفتار، بهبود کیفیت صدا و تولید تصویر هوش مصنوعی را یک‌جا ارائه می‌دهد. همچنین ChatQT ابزارهایی برای تولید محتوا (نویسنده ایده، تبلیغات گوگل و …) و تاکید ویژه‌ای بر امنیت و دسترسی آسان کاربران دارد. دیگر سرویس‌های فارسی نظیر «زیرک (Zirac)» نیز تلاش می‌کنند با استفاده از GPT-4 یا مدل‌های دیگر، تجربه بهینه‌تری برای فارسی‌زبانان فراهم کنند. سرویس‌هایی مانند یارابات، چاتا، باتاوا و غیره به عنوان چت‌بات‌های سازمانی یا پاسخ‌گوی مشتری طراحی شده‌اند تا خدمات پشتیبانی فارسی را خودکار کنند.

مقایسه مزایا و معایب هر سرویس

برای کاربری عمومی:

ChatGPT و سرویس‌های معادل آن (مانند نسخه‌های فارسی ChatQT) به راحتی در دسترس‌اند و می‌توانند طیف وسیعی از سؤال‌ها را پاسخ دهند. مزیت اصلی آنها سادگی دسترسی و دانش عمومی گسترده است. اما ممکن است در زبان فارسی دقت کمتر باشد یا نیاز به پرداخت هزینه اشتراک پیشرفته داشته باشند. سرویس‌هایی مانند ChatQT به کاربر ایرانی این امکان را می‌دهند بدون نیاز به VPN و با رابط کاربری فارسی از مدل‌های قدرتمند استفاده کند. اما برخی نگرانی‌های عمومی شامل صحت پاسخ‌ها و حریم خصوصی داده‌ها است.

برای توسعه‌دهندگان و متخصصان فنی:

GitHub Copilot در صدر ابزارهای مورد استفاده برنامه‌نویسان قرار دارد، زیرا می‌تواند نوشتن کد را تسریع کند و درک کدهای موجود را آسان‌تر سازد. Copilot امکان جستجو در مخازن کد و ارتباط با مستندات را نیز دارد. توسعه‌دهندگان می‌توانند از OpenAI API و Google AI Studio برای ساخت سرویس‌های اختصاصی استفاده کنند؛ اما استفاده از این ابزارها نیازمند دانش فنی و پرداخت هزینه مصرف است. از سوی دیگر، دانابات و یارابات برای توسعه‌دهندگان عمومی مناسب نیستند، بلکه شرکت‌ها و کسب‌وکارها با پشتیبانی فنی قوی از آنها بهره‌مند می‌شوند. در نتیجه، اگر هدف اصلی تولید اپلیکیشن یا ادغام AI در پروژه‌های نرم‌افزاری است، OpenAI API یا Google AI Studio ارجح است.

پشتیبانی از زبان فارسی:

چت‌بات‌های خارجی نظیر ChatGPT یا Bard تسلط کمتری بر زبان فارسی دارند. اگر چه می‌توان با فارسی صحبت کرد، اما پاسخ‌ها گاه دقت کافی ندارند. بنابراین سرویس‌های بومی مثل دانابات، ChatQT و دیگر چت‌بات‌های ایرانی با تمرکز بر متن فارسی عمل می‌کنند. برای مثال، دانابات با هدف «درک سؤال در موضوعات حقوقی، شرعی و اعتقادی» به زبان فارسی طراحی شده است. به طور کلی، کاربران فارسی‌زبان ممکن است کیفیت تعامل بهتری را در پلتفرم‌های ایرانی احساس کنند، ولی این سرویس‌ها گاهی محدودیت منابع یا دامنه عملکرد کمتری نسبت به نمونه‌های جهانی دارند.

قابلیت اتصال به منابع بیرونی:

ChatGPT و Copilot قابلیت‌هایی برای اتصال به اینترنت و داده‌های خارجی دارند. برای نمونه، ChatGPT در نسخه‌های جدید با افزونه‌هایی (Plugins) می‌تواند به وب، پایگاه داده‌ها و ابزارهای دیگر دسترسی یابد. GitHub Copilot نیز با جستجوی کد در مخازن داخلی سازمان و اینترنت (از طریق Bing) پاسخ‌های به‌روزتر می‌دهد. Google AI Studio از طریق API امکان دسترسی به مدل‌های Gemini را فراهم می‌کند و گوگل تمایل دارد داده‌هایش را در اکوسیستم خود به گردش درآورد. سرویس‌های ایرانی نیز کم‌کم روش‌هایی برای اتصال به سیستم‌های داخلی و منابع‌ کاربر ارائه می‌دهند؛ مثلاً دانابات با داشبورد آماری به مدیران امکان می‌دهد اطلاعات تعاملات را تحلیل کنند اما عموماً ابزارهای بومی کمتر قابلیت‌هایی چون جستجوی آزاد در وب را دارند.

سطح هوشمندی و تعامل طبیعی:

مدل‌های پیشرفته (GPT-4، Gemini و مشابه‌ها) توانایی گفت‌وگوی بسیار طبیعی و خلاقانه دارند و تقریباً شبیه انسان پاسخ می‌دهند. بر این اساس، تجربه کاربری ChatGPT و Google Gemini اغلب رضایت‌بخش است. با این حال، تمامی این سیستم‌ها گاهی اشتباهات محتوایی دارند. در مقابل، چت‌بات‌های تخصصی‌تر مانند دانابات در حوزه محدودتر (مثلاً پشتیبانی مشتری) عملکرد پایدارتری دارند، اما خلاقیت کمتری نشان می‌دهند. مزیت سرویس‌هایی مانند ChatQT این است که دسترسی به چندین مدل (از جمله GPT و مدل‌های تصویرسازی) را یک‌جا می‌دهند تا امکان تنوع تعامل فراهم شود به طور خلاصه، هوشمندی و خلاقیت چت‌بات‌ها به مدل پایه وابسته است: مدل‌های جهانی پیشرفته‌ترین سطح را دارند، و مدل‌های ایرانی به مرور در حال رسیدن به این استانداردها هستند.

روندهای جهانی و ایران

رشد کاربرد در صنایع مختلف

گزارش‌ها نشان می‌دهند استفاده از چت‌بات‌ها در کسب‌وکارها با ضریب بالایی در حال افزایش است. طبق پیش‌بینی‌ها، تا سال ۲۰۲۵ تعداد شرکت‌های استفاده‌کننده از چت‌بات‌های هوش مصنوعی نزدیک به ۳۴٪ رشد خواهد کرد. در حوزه خدمات مشتری، سرویس‌های چت آنلاین توانسته‌اند تا ۹۰٪ پرسش‌ها را در کمتر از ۱۱ پاسخ حل کنند و به کاهش هزینه و افزایش رضایت منجر شده‌اند. در صنعت آموزش، سامانه‌های آموزش مجازی با افزودن چت‌بات‌های آموزشی، قابلیت پاسخگویی خودکار به دانشجویان را یافته‌اند.

در پزشکی، چت‌بات‌ها برای مشاوره اولیه سلامت، مدیریت بیماری‌های مزمن، سلامت روان و پاسخ‌گویی به بیماران استفاده می‌شوند. مطالعات نشان می‌دهد چت‌بات‌های بهداشتی می‌توانند داربست درمان بیماران را پیگیری کنند و بهره‌وری را تا ۴۰٪ افزایش دهند. همچنین در بخش‌های تولید محتوا و بازاریابی، چت‌بات‌ها با تسهیل نوشتن متن تبلیغاتی، ایده‌یابی و ترجمه، نقش جدیدی یافته‌اند.

در ایران نیز گرچه تحریم‌ها و محدودیت‌های فنی و حقوقی بعضاً دسترسی مستقیم به برخی خدمات بین‌المللی را دشوار کرده، اما تقاضا برای هوش مصنوعی رشد سریعی داشته است. با توجه به اینکه زبان فارسی در مدل‌های جهانی کمتر تقویت شده، مؤسسات و استارتاپ‌های داخلی توسعه مدل‌های اختصاصی را در دستور کار قرار داده‌اند. در چند ماه گذشته، شاهد معرفی چت‌بات‌های فارسی توسط شرکت‌های دانش‌بنیان و نیز پورتال‌های نوظهور بوده‌ایم. با این وجود، اعمال فیلترینگ و مشکلات زیرساختی موجب شده فعالان حوزه AI در ایران نسبت به تأمین داده به‌روز و سخت‌افزار مناسب با چالش.

نگرانی‌ها و چالش‌ها

با وجود پیشرفت، مواردی مانند حریم خصوصی و امنیت داده از دغدغه‌های مشترک کاربران است. چون چت‌بات‌ها معمولاً مکالمات را ذخیره و پردازش می‌کنند، احتمال افشای اطلاعات شخصی مطرح است. در مشاغلی نظیر پزشکی و حقوقی، قوانین حفاظت داده (مثل HIPAA در آمریکا) مانع استفاده بدون احتیاط شده است.

همچنین اشتباهات محتوایی یکی از محدودیت‌هاست: مدل‌های زبانی گاهی پاسخ‌های نادرستی را به شکلی قطعی ارائه می‌دهند («توهم» یا Hallucination). این موضوع موجب شده در کاربردهای بحرانی (قضایی، درمانی) باید با احتیاط از نتایج آن استفاده نمود. علاوه بر این، سوگیری‌های پنهان در داده‌های آموزشی می‌تواند باعث تولید محتوای تبعیض‌آمیز شود؛ پژوهش‌ها نشان می‌دهد مدل‌های تولید تصویر و متن هنوز گاهی تعصبات جنسیتی یا نژادی را تقویت می‌کنند.

در کشور ما نیز نگرانی‌های مشابه وجود دارد: افزون بر بحث قطعاً مسئله تحریم و فیلترینگ، برخی نهادها نگران بهره‌برداری از اطلاعات مشتریان توسط سرویس‌های خارجی بوده و برخی شرکت‌ها ترجیح می‌دهند از راهکارهای کاملاً داخلی استفاده کنند. مسائلی مانند مالیات بر فناوری‌های نوین، فقدان شفافیت قانونی و نگرانی از بیکاری احتمالی بخش‌های اداری نیز در محافل کارشناسی مطرح شده است.

آینده چت‌بات‌ها در تحول دیجیتال

به طور کلی، کارشناسان معتقدند چت‌بات‌ها بخشی جدایی‌ناپذیر از تحول دیجیتال خواهند بود. افزایش توان محاسباتی، بهبود مدل‌های زبانی و دسترسی ساده‌تر کاربران (بدون نیاز به تخصص فنی) باعث شده است این فناوری به جای یک ترند مقطعی، به یک زیرساخت جدید تبدیل شود. در چشم‌انداز سال‌های آتی، ادغام مدل‌های مولتی‌مدیایی (متن، تصویر، صوت و ویدئو) بیشتر خواهد شد و چت‌بات‌ها در نقش مشاوران مجازی و دستیاران شخصی درآمده و بخش عمده‌ای از وظایف روزمره را خودکار می‌کنند.

در فضای جهانی، ابرشرکت‌های فناوری در این رقابت پیشتازند؛ مثلاً گوگل با توسعه Gemini، مایکروسافت با ادغام Copilot در Windows و Office و دل و سایرین در زمینه سخت‌افزار مخصوص AI سرمایه‌گذاری می‌کنند. در ایران نیز زیرساخت‌های مرتبط با هوش مصنوعی در حال بهبودند و پروژه‌های تحقیقاتی و صنعتی متعددی درباره هوش مصنوعی در دست پیگیری است، هرچند سرعت آن هنوز با کشورهای پیشرو فاصله دارد.

نتیجه‌گیری

بنا بر آنچه گفته شد، انتخاب بهترین سرویس چت‌بات بسته به نیاز و شرایط کاربران متفاوت است:

کاربران عمومی و روزمره:

اگر زبان شما فارسی است و به دنبال راه‌حلی آسان می‌گردید، سرویس‌هایی مانند ChatQT می‌تواند گزینه مناسبی باشد. ChatQT امکانات مختلفی را بدون نیاز به VPN یا دانش فنی خاص ارائه می‌دهد. در غیر این صورت، ChatGPT نسخه بین‌المللی (از طریق سایت OpenAI یا اپ) برای گفتگو به زبان‌های مختلف و حتی فارسی قابل استفاده است. برای تولید محتواهای خلاقانه، ترجمه یا گفتگو با هوش مصنوعی در زمینه عمومی، این سرویس‌ها مناسب‌اند.

توسعه‌دهندگان نرم‌افزار:

ابزارهایی مانند GitHub Copilot (برای کدنویسی) یا APIهای OpenAI و Google AI برای توسعه‌دهندگان حرفه‌ای ارزشمندند. Copilot می‌تواند فرایند نوشتن کد و رفع اشکال را تسریع کند، در حالی که Google AI Studio و OpenAI API امکان ساخت چت‌بات‌های دلخواه و ادغام هوش مصنوعی در اپلیکیشن‌ها را می‌دهند. البته این نیازمند آشنایی فنی و بودجه مناسب برای پرداخت هزینه مصرف است.

کسب‌وکارها و سازمان‌ها:

برای افزایش بهره‌وری در پشتیبانی مشتری، سرویس‌هایی مانند دانابات و یارابات طراحی شده‌اند که به‌طور خاص روی کارهای پشتیبانی و پرسش‌های رایج تمرکز دارند. این چت‌بات‌ها با مدل‌های تخصصی فارسی، مزایایی همچون تحلیل خودکار گفتگوها و داشبورد مدیریتی را ارائه می‌کنند. ورود به این سرویس‌ها ممکن است نیاز به مشاوره و قرارداد داشته باشد، اما می‌تواند تا ۲۰–۴۰٪ صرفه‌جویی در هزینه‌ها و زمان پشتیبانی ایجاد کند. برای شرکت‌هایی که به دنبال ساخت چت‌بات سفارشی یا اتوماسیون در حجم بالا هستند، همکاری با شرکت‌های بومی یا استفاده از پلتفرم‌های جهانی تخصصی توصیه می‌شود.

در نهایت، چت‌بات‌های هوش مصنوعی اگر با آگاهی کامل از نقاط قوت و محدودیت‌شان به‌کار گرفته شوند، می‌توانند ابزاری توانمند برای بسیاری از کاربران باشند. هر سرویس بسته به دامنه کاربرد و زبان، نقاط قوت و ضعفی دارد که انتخاب آن باید بر اساس نیاز دقیق کاربر یا سازمان انجام شود. با رشد سریع فناوری، به مرور شاهد هوشمندی بیشتر چت‌بات‌ها و نقش مؤثر آنها در شکل‌دهی آینده دیجیتال خواهیم بود.