صدای ایران در میان داده‌های جهانی گم شده است؟
حاشیه‌نشینی معرفتی در عصر هوش مصنوعی
پریسا سلامتی- ۱۶ خرداد ۱۴۰۴
در همایش «هوش مصنوعی: ارتباطات انسان-ماشین و آینده آن» که سوم خرداد ۱۴۰۴ برگزار شد، «دکتر فرزانه نزاکتی»، عضو هیئت علمی پژوهشگاه وزارت نیرو، با رویکردی انتقادی به نقش هوش مصنوعی در تولید علم پرداخت و نسبت به جایگاه حاشیه‌ای زبان و فرهنگ ایرانی در نظم نوین داده‌محور جهان هشدار داد.
هوش مصنوعی، دانایی ماشینی و حذف روایت ما
دکتر نزاکتی با تبیین چگونگی کارکرد مدل‌های زبانی بزرگ، مانند چت‌بات‌ها، گفت: «هوش مصنوعی محتوای جدید را با تحلیل محتواهای موجود و پیش‌بینی کلمه بعدی تولید می‌کند. اما سؤال اینجاست که این محتواهای اولیه از کجا آمده‌اند؟ چه کسانی آن‌ها را تولید کرده‌اند؟ و ما، یعنی فارسی‌زبان‌ها و جامعه علمی ایران، در این میان چه سهمی داشته‌ایم؟»
او ادامه داد: «وقتی کمتر از یک درصد داده‌های مورد استفاده‌ی مدل‌های زبانی به زبان فارسی‌اند، و وقتی پایگاه‌های علمی ما ایندکس جهانی نمی‌شوند، آیا نباید نگران باشیم که نقش ما در آینده تولید علم توسط هوش مصنوعی کاملاً به حاشیه رانده شود؟»
اقتصاد سیاسی اطلاعات
نزاکتی به نظریه‌پردازان ارتباطات چون هربرت شیلر اشاره کرد و گفت: «امروز همچون گذشته، شرکت‌های بزرگ آمریکایی تولیدکننده اصلی محتوای اطلاعاتی‌اند. نابرابری اطلاعاتی فقط یک پدیده فنی نیست، بلکه یک واقعیت فرهنگی و سیاسی است که موجب بازتولید سلطه و حاشیه‌نشینی فکری جوامعی چون ما می‌شود.»
او همچنین به مفاهیم «استعمار داده» و «سرمایه‌داری نظارتی» اشاره کرد و افزود: «شرکت‌هایی مثل OpenAI، گوگل، متا و آمازون هستند که الگوی تولید دانش آینده را تعیین می‌کنند. این یعنی روایت ما، مفاهیم ما، تجربه‌های زیسته ما اساساً در این نظام محاسبه‌گر حضور ندارند.»
از گفتمان تا مسئله‌شناسی جهانی؛ حذف آرام ولی پیوسته ما
دکتر نزاکتی با استناد به متفکرانی چون ادوارد سعید، تأکید کرد که نه‌تنها داده‌های فارسی در مدل‌های زبانی جهان‌نما جایگاهی ندارند، بلکه اساساً روایت شرق، خاورمیانه، و جهان غیرغربی به حاشیه رانده شده است: «ما حتی در تعریف مسائل جهانی هم سهمی نداریم. در حالی‌که در علوم اجتماعی غرب، تعریف مسئله بر حل آن مقدم است. اگر شما مسئله را تعریف نکردید، دیگران مسئله‌سازی خواهند کرد و شما فقط پاسخ‌گو خواهید بود.»
فرصتی که تهدید شد: از مصرف‌گرایی هوش مصنوعی تا دستیار اندیشه
در ادامه، نزاکتی با رویکردی واقع‌گرایانه به کاربردهای مفید هوش مصنوعی اشاره کرد اما هشدار داد: «کاربران فارسی‌زبان باید بدانند که هوش مصنوعی جای اندیشه‌ورزی را نمی‌گیرد. بلکه باید به عنوان ابزار مکمل در تولید و تحلیل مورد استفاده قرار گیرد. اگر نقش کاربر صرفاً در حد مصرف‌کننده باقی بماند، این شکاف معرفتی، عمیق‌تر و نابرابرتر خواهد شد.»
ما کجای آینده‌ایم که دارد توسط الگوریتم‌ها نوشته می‌شود؟
سخنرانی دکتر نزاکتی با پرسشی کلیدی پایان یافت: «در جهانی که با شتاب از دانایی به داده‌محوری حرکت می‌کند، ما به عنوان ایرانی، فارسی‌زبان، و بخشی از جهان غیرغربی، چه جایگاهی داریم؟ آیا سکوت و غیبت معرفتی ما، به معنای حذف کامل از تاریخ علمی آینده نخواهد بود؟»
او نتیجه گرفت: «هوش مصنوعی نه به زبان ما می‌نویسد، نه با مفاهیم ما می‌اندیشد، و نه از تجربه‌های ما می‌آموزد. اینجاست که باید از حاشیه‌نشینی معرفتی در عصر هوش مصنوعی سخن گفت. ما یا باید صحنه‌گردان شویم یا برای همیشه تماشاگر باقی بمانیم.»
