از سوژه دکارتی تا انسانِ آپدیت‌شونده:
هویت در عصر هوش مصنوعی
پریسا سلامتی- ۱۳ خرداد ۱۴۰۴
«دکتر محمدجواد بادین‌فکر»، دانشجوی دکتری دانشگاه امام صادق (ع)، در پنل تخصصی «هویت و هوش مصنوعی» از همایش «هوش مصنوعی: ارتباطات انسان-ماشین و آینده آن» به بررسی تحولات مفهوم «خود» در بستر تاریخ اندیشه غرب و دوران پساهویت پرداخت. او در سخنانی دقیق، تحلیلی و میان‌رشته‌ای از سه تحول نظری در درک سوژه و تأثیر فناوری‌های نوین بر بازتعریف هویت انسانی گفت.
از سوژه روشنگری تا انسان سیال پست‌مدرن
در ابتدای سخنان خود، دکتر بادین‌فکر با نگاهی به پیشینه فلسفی و جامعه‌شناختی «خود» یا «هویت»، این مفهوم را در سه خوانش اصلی تحلیل کرد.
او گفت: «نخستین خوانش، متعلق به دوران روشنگری است که با ظهور سوژه دکارتی همراه بود؛ سوژه‌ای عقل‌محور، یکپارچه، مستقل و خودبنیاد که تنها با تردید می‌توان بنیادهای آن را به چالش کشید. این سوژه، معرف انسان مدرن است؛ انسانی که جوهره‌ای عقلانی دارد و خود را در تقابل با دیگری تعریف نمی‌کند، بلکه خودبسنده و مرکززاست.»
بادین‌فکر در ادامه افزود: «اما خوانش دوم، با ظهور جامعه‌شناسی و روان‌شناسی اجتماعی، به یک سوژه فرهنگی-اجتماعی منجر شد. سوژه‌ای که در نسبت با دیگری، نهادها، خانواده، قانون و ساختار اجتماعی تعریف می‌شود. دیگر عقل محض دکارتی کافی نیست؛ سوژه اینجا در شبکه‌ای از روابط اجتماعی بازتعریف می‌شود.»
در سومین خوانش، وی از سوژه پست‌مدرن سخن گفت: «اینجا ما با فروپاشی مرکزیت هویت مواجهیم. دیگر خبری از جوهر ثابت و یکپارچه نیست. سوژه چندپاره، متکثر، سیار و موزاییکی است؛ همزمان می‌تواند مدرن باشد و سنت‌گرا، لائیک و معنوی، یا حتی پیرو دینی نوظهور که در سنت‌های پیشین جایگاهی نداشته است.»
هویتی که در لحظه ساخته می‌شود و فرو‌می‌پاشد
به باور بادین‌فکر، در عصر پست‌مدرن با مفهوم «خودِ سیال» روبه‌رو هستیم. او با ارجاع به نظریات اندیشمندانی مانند رزی برایدو، مفهوم «self as assemblage» را شرح داد: «این سوژه نه تعریفی ثابت دارد و نه حتی مکان مشخصی. در فضای مجازی می‌تواند در لحظه‌ای هویت جدیدی بسازد و در لحظه بعد آن را نقض کند. این خود، محصول تعامل دائمی با شبکه‌ها، فضاها، و تکنولوژی‌هاست.»
چهار مؤلفه هویت در عصر پساهومان
بادین‌فکر در بخش نهایی سخنان خود به چهار تحول کلیدی در درک هویت انسان در عصر هوش مصنوعی پرداخت:
- گسترش مرزهای بدن و ذهن:
«با ورود فناوری‌های زیستی، رباتیک و هوش مصنوعی، دیگر نمی‌توان هویت را تنها در چارچوب بدن زیستی توضیح داد. انسان اکنون یک ترکیب زیستی-فناورانه است.» - تحول در تجربه روانی و عاطفی:
«در گذشته، شاد شدن نیازمند مواجهه با دیگری بود؛ حالا یک چت‌بات می‌تواند حالت احساسی شما را در لحظه بازسازی کند. این تغییر، مرزهای تعامل انسانی را از اساس بازتعریف کرده است.» - شتاب آپدیت‌پذیری انسان:
«هویت انسان امروز باید متناسب با سرعت تغییرات هوش مصنوعی، مدام به‌روزرسانی شود. در غیر این صورت دچار عقب‌ماندگی هویتی می‌شود.» - تغییر در نقش فرهنگ:
«با نفوذ فناوری، فرهنگ نه‌تنها دچار تحول مفهومی شده، بلکه حتی ممکن است معنای خودش را از دست بدهد یا به‌کلی دگرگون شود.»
آینه‌ای مقابل هویت، در دوران هوش مصنوعی
سخنرانی دکتر بادین‌فکر نه‌فقط تحلیل عمیقی از تاریخ اندیشه و تحولات مفهومی هویت بود، بلکه آینه‌ای بود مقابل انسان امروز؛ انسانی که در زیست‌بوم دیجیتال، با هویتی چندپاره و گاه متناقض، در حال بازتعریف خویش است.
او با نگاهی بینارشته‌ای، از فلسفه و جامعه‌شناسی تا تکنولوژی و الهیات، نشان داد که هوش مصنوعی تنها یک ابزار فناورانه نیست، بلکه نیرویی است که مرزهای انسان بودن را جابه‌جا می‌کند.
