ایستادگی زیست بوم هوش مصنوعی ایران در شرایط جنگی

قطع اینترنت از مهم‌ترین کابوس‌های توسعه دهندگان و ارائه دهندگان هوش مصنوعی است. ایجاد چالش‌های جدی در آموزش مدل‌ها، جمع‌آوری داده‌ها و دسترسی به منابع تنها گوشه‌ای از زیان‌هایی است که به بازیگران این حوزه تحمیل می‌شود. اما در شرایط حساس، مانند آنچه که ما در هفته‌های گذشته تجربه کردیم، تدبیر مدیران این حوزه و بسترهای داخلی ایجاد شده می‌توانند بحران را به حداقل برسانند.

 در شرایطی که در طول قطع اینترنت بین‌الملل در طول هفته گذشته، دسترسی کاربران ایرانی به خدمات هوش مصنوعی خارجی مثل چت‌جی‌پی‌تی و جمنای قطع شده بود و حتی بسیاری از خدمات دهندگان داخلی هوش مصنوعی نیز دچار اختلالات جدی شده بودند، برخی دیگر از ارائه دهندگان داخلی سرویس‌های هوش مصنوعی موفق شدند تا دسترسی کاربران به ابزارهای مختلف هوش مصنوعی را حفظ کنند.

در شرایط قطع اینترنت بین‌الملل، دست کاربران از هوش مصنوعی کوتاه نماند

با افت سرعت اینترنت، بسیاری از شرکت‌های ایرانی مطرح که خدمات هوش مصنوعی خود را بر پایه سرویس‌‌های خارج از کشور بنا نهاده بودند با چالش‌های جدی و اختلالات گسترده مواجه شدند. هرچند که برخی از این سرویس‌ها با استفاده از پروکسی و روش‌های فنی دیگر موفق به حفظ ارتباط خود با شبکه شده بودند، اما با قطع کامل دسترسی به اینترنت بین‌الملل، این سرویس‌ها نیز به طور کامل از دسترس خارج شدند.

در سوی دیگر، شرکت‌هایی که روی توسعه مدل‌های بومی سرمایه‌گذاری کرده و بخشی از سرویس‌های خود را روی این مدل‌ها سوار کرده بودند، توانستند ارتباط کاربران خود با بخش زیادی از ابزارهای هوش مصنوعی را، حتی در زمان قطع کامل اینترنت حفظ کنند.

به طور مثال، اپلیکیشن «ویرا» متعلق به شرکت دانش بنیان «پارت» موفق شد دسترسی کاربران خود به ابزارهای آفلاین هوش مصنوعی را با ایجاد کمترین محدودیت ممکن در طول تمام این ۱۲ روز حفظ کند. از بین شش سرویسی که «ویرا» ارائه می‌دهد، تنها دو مورد دچار اختلال و قطعی چند روزه شدند و باقی سرویس‌ها با روال عادی فعالیت می‌کردند.

«علی منصوری»، مدیر محصول ویرا در گفت‌وگویی با هوشیو درباره نحوه عملکرد این سرویس‌ها توضیح می‌دهد: «ما به دلیل دارا بودن سرویس‌های بومی، نسبت به سایر رقبای داخلی در حوزه هوش مصنوعی وضعیت خیلی بهتری داشتیم. اکثر سرویس‌های ویرا از روزهای اول جنگ پایدار بودند و به جز دو مورد اختلال، مورد دیگری وجود نداشت.» اختلال‌های ذکر شده مربوط به دو سرویس «دانیار» و «ایماژ» هستند. سرویس اول چت‌باتی مبتنی بر هوش مصنوعی و سرویس دوم، وظیفه تولید تصویر از متن را بر عهده دارد.

با وجود اینکه بخش گسترد‌ه‌ای از سرویس «دانیار» از مدل بومی «دُرنا» که توسط مرکز تحقیقات هوش مصنوعی پارت توسعه یافته استفاده می‌کند، اما برای پاسخ به درخواست‌های تخصصی و کاهش حجم فشار در مواقع شلوغی سرویس، وابستگی‌هایی هم به مدل‌ «جی‌پی‌تی» شرکت OpenAI دارد. همین امر هم موجب اختلالی موقت در عملکرد این سرویس در طول قطع اینترنت بین‌الملل شد.

« با توجه به محدودیت منابع سخت‌افزاری، در برخی سناریوها به‌صورت موقت از مدل GPT بهره می‌گیریم.» منصوری دلایل این اختلال را شرح می‌دهد: «با توجه به چالشی که به وجود آمد و ملی شدن اینترنت ایران، طبیعتا ارتباط ما با OpenAI قطع شد و به‌ناچار این سرویس یکی دو روزی را دچار اختلال شده بود.»

اختلال به وجود آمده در این سرویس در کوتاه‌ترین زمان ممکن و با جایگزینی ۱۰۰ درصد مدل بومی دُرنا بر طرف شد. آقای منصوری در همین رابطه می‌افزاید: «در بازه‌ای که خیلی از سرویس‌های داخلی قطع شده بودند و امکان دسترسی کاربرهای ایرانی به OpenAI هم وجود نداشت، ما داشتیم یک مدل بومی را عرضه می‌کردیم که عموم مردم می‌توانستند از آن استفاده کنند و پایداری و سرعت خوبی هم داشت.»

«ایماژ»، دیگر سرویس ویرا که دچار مشکل شده بود هم چالش مشابه به «دانیار» را تجربه می‌کرد. زیرساخت‌های این سرویس نیز کاملا توسط تیم بینایی ماشین پارت توسعه داده شده و محصولی بومی تلقی می‌شود. تنها بخش اندکی از این ابزار نیاز به سرویس‌های بین‌المللی دارد که همین امر هم موجب اختلالی کوتاه مدت در خدمت‌رسانی این سرویس شد. اختلالی که در کوتاه‌ترین زمان ممکن توسط تیم بینایی ماشین پارت رفع شد.

اختلال «ایماژ» نیز در کمترین زمان ممکن و با به روز رسانی این سرویس توسط تیم توسعه دهنده بر طرف شد.

یکی دیگر از شرکت‌های موفق در کمینه کردن اختلالات مرتبط با سرویس‌های هوش مصنوعی خود، «باسلام» بود. پلتفرم مطرح خریدوفروش اینترنتی در کشور که با استفاده از سرویس‌های متنوع هوش مصنوعی سعی کرده تا فرایندهای مختلفی مانند جست‌وجوی محصولات توسط خریداران یا فروش توسط فروشندگان را هوشمند کند.

«ساروی»، مدیر فنی باسلام در گفت‌وگویی با هوشیو در رابطه با عملکرد سرویس‌های هوش مصنوعی این پلتفرم توضیح می‌دهد: «سرویس‌های هوش مصنوعی ما شامل دو دسته هستند. برخی از آنها روی زیرساخت‌های داخلی خودمان عرضه می‌شوند» مثل سرویس جست‌وجوی تصویری. «در واقع ما با خرید جی‌پی‌یو موفق شدیم سرویس‌هایی مثل جست‌وجوی تصویری را پاسخگو باشیم.» و به همین دلیل هم این سرویس «باسلام» در طول قطع دسترسی به اینترنت دچار هیچ‌ گونه مشکلی نشد، «ولی سرویس‌هایی هم داریم که از ابزارهای هوش مصنوعی خارجی مثل چت‌ جی‌پی‌تی یا جمنای استفاده می‌کنند. این سرویس‌ها طبیعتا پس از ملی شدن اینترنت دچار چالش‌هایی شدند.»

«ارزش سرویس‌های بومی هوش مصنوعی و متمرکز بر کاربران فارسی زبان مشخص شد»

توسعه مدل‌های بومی هوش مصنوعی همواره یکی از بحث‌های داغ زیست‌ بوم هوش مصنوعی ایران بوده است. عده‌ای معتقدند که توسعه چنین مدل‌هایی در حالی که مدل‌های پیشرفته خارجی با سرمایه‌گذاری‌های کلان وجود دارند، منطقی نیست. عده‌ای دیگر باوری خلاف این موضوع دارند.

ناپایداری اینترنت در ایران می‌تواند از دلایلی باشد که شرکت‌های فعال در حوزه هوش مصنوعی را به سمت استفاده از زیرساخت‌های داخلی سوق دهد.

علی منصوری در توجیه اهمیت مدل‌های بومی تصریح می‌کند: ‌«در فضای نخبگانی یا بعضا در شبکه‌های اجتماعی و حتی در برخی از مجله‌ها، گاهی به صورت پراکنده می‌دیدیم که گفته می‌شد «ویرا» از APIs (ای‌پی‌آی‌ها) خارجی استفاده می‌کند و شاید خیلی‌ها باور نمی‌کردند که همه این سرویس‌ها بر پایه مدل‌های بومی است و توسط خودمان عرضه می‌شود. اما در چنین مواقعی مشخص می‌شود که این سرویس‌ها واقعا بومی هستند و ارزش سرویس‌های بومی هوش مصنوعی و متمرکز بر کاربران فارسی زبان مشخص شد.»

هرچند که در مسیر توسعه زیرساخت‌های داخلی هم چالش‌های زیادی بر سر راه شرکت‌های این حوزه است. از جمله هزینه‌های زیاد خرید تجهیزاتی مانندGPU؛ آقای «ساروی» در رابطه با برنامه‌های باسلام برای انتقال خدمات خود روی سرویس‌های داخلی توضیح می‌دهد: «برای شروع هر محصول اول سعی می‌کنیم از ابزارهای آماده استفاده کنیم. وقتی به یک حدی از توجیه اقتصادی برسیم می‌توانیم برای خودمان GPU خریداری کنیم.»

۱۲ روز پر چالش برای زیست بوم هوش مصنوعی

در کنار کُندی و سپس قطع اینترنت، تیم‌ها برای حضور در محل کار و حفظ پایداری شبکه‌های خدماتی خود نیز با دشواری‌های متعددی روبرو بودند. به طور مثال، آن‌طور که علی منصوری توضیح می‌دهد، محدودیت در دسترسی به ابزارهای مورد استفاده توسط برخی از بخش‌های تیم از جمله معضلات این دوران بوده است: «کندی و محدودیت در اینترنت موجب شده بود تیم طراحی که اغلب از ابزار فیگما استفاده می‌کند دچار چالش شود. زیرا فیگما هم دچار محدودیت و کندی شدیدی شده بود.» او در ادامه تصریح می‌کند: «منتها باز هم اینجا تیم شبکه شرکت توانست کار کند و در مدت دو الی سه روز این چالش را با روش‌هایی بر طرف کند.»

قطع اینترنت در شرایط بحرانی می‌تواند خسارت‌های مالی هم به شرکت‌های زیست بوم وارد کند. به طور مثال «باسلام» به دلیل قطع اعلان‌های اینترنتی، مجبور به ارسال پیامک برای حفظ ارتباط بین مشتریان و خریداران و پیگیری خریدها شد. یا ممکن است بسیاری از برنامه‌ریزی‌ها برای به‌روزرسانی و بهبود سرویس‌های هوش مصنوعی دستخوش تغییر زمانی شود و عقب بیفتد. به تعویق افتادن برنامه‌های توسعه تیم‌ها می‌تواند فروش محصولات و برنامه‌های درآمدی آنها را مختل کند که در نهایت منجر به  افت میزان خرید اشتراک و کاربران می‌شود. این چالش‌ها همچنین در لایه‌ی آموزش مدل‌های هوش مصنوعی و جمع‌آوری داده نمایان خواهد شد.

اما آنچه مهم است آمادگی برای این شرایط است. اینترنت ناپایدار در کنار تامین انرژی و دسترسی به داده‌ از چالش‌های جدی حوزه هوش مصنوعی خواهند ماند و تدبیر فعالان این حوزه و مدیران بالادستی می‌تواند همواره روش‌هایی برای دست‌وپنجه نرم کردن با این چالش‌ها پیدا کند.