گزارش نخستین پنل AI Summit 2025
استراتژی ایران در عصر هوش مصنوعی از نگاه تصمیم‌گیران
مریم کاملان
- ۴ آذر ۱۴۰۴
در نخستین پنل AI Summit 2025 در دانشکده مدیریت دانشگاه تهران، نمایندگان مجلس، دولت و بخش خصوصی تصویری صریح و بدون تعارف از وضعیت هوش مصنوعی در ایران ارائه کردند؛ تصویری که از شکاف عمیق با جهان، ناهماهنگی سیاستگذاری، کمبود منابع و سردرگمی ساختاری حکایت دارد. جایی که در آن، تصمیم‌گیران اشاره کردند: «تنها پنجره فرصت ایران در دهه آینده، هوش مصنوعی است؛ و هنوز آماده استفاده از آن نیستیم.»
در نخستین پنل رویداد AI Summit 2025 که روز سه‌شنبه ۲۷ آبان در دانشکده مدیریت صنعتی و فناوری دانشکدگان مدیریت دانشگاه تهران برگزار شد، نمایندگان سه رکن اصلی حاکمیت (مجلس، دولت و بخش خصوصی) در یک پنل گرد هم آمدند تا درباره آینده هوش مصنوعی در ایران صحبت کنند. این پنل که با عنوان «استراتژی ایران در عصر هوش مصنوعی از منظر تصمیم‌گیران» برگزار شد، تصویری شفاف از چالش‌ها، فرصت‌ها و ناهماهنگی‌های موجود در این حوزه ارائه داد.
شکاف عظیم ایران با دنیا
«مهدی محمدی»، عضو هیئت علمی دانشکدگان مدیریت دانشگاه تهران و راهبر این پنل، با ارائه آمار تکان‌دهنده‌ای بحث را آغاز کرد: «در آخرین رتبه‌بندی جهانی که ۸۳ کشور را بررسی می‌کند، ایران رتبه ۶۰ را دارد. اما واقعیت تلخ‌تر از این است؛ اگر آمریکا امتیاز ۱۰۰ داشته باشد، چین ۵۴ امتیاز دارد، سنگاپور ۳۳ امتیاز، و ایران تنها ۷ امتیاز.»
این آمار نشان می‌دهد که شکاف ایران با کشورهای پیشرو نه تنها بزرگ، بلکه در حال عمیق‌تر شدن است. محمدی با اشاره به همسایگان منطقه‌ای افزود: «عربستان و امارات با سرمایه‌گذاری عظیم در زیرساخت‌ها و استراتژی روشن، از ما پیشی گرفته‌اند.»
سرگردانی در سیاستگذاری
یکی از نکات اشاره شده در این پنل، بیان ناهماهنگی‌های موجود در سیاستگذاری بود. محمدی با انتقاد گفت: «از سال ۹۸ که اولین سند هوش مصنوعی را به شورای عالی انقلاب فرهنگی بردیم تا امروز، سه تا چهار سند به سطوح بالا رفته، اما هیچکدام جهت‌گیری روشنی برای هوش مصنوعی ایجاد نکرده‌اند.»
«مصطفی طاهری»، نایب رئیس فراکسیون دانش‌بنیان مجلس، داستان تلاش‌های پارلمانی را شرح داد: «ما از سال 1400 شروع کردیم به بررسی قوانین کشورهای دیگر؛ آن زمان حدود ۱۵-۱۶ کشور قانون داشتند. الان که با شما صحبت می‌کنیم، بالای ۱۰۰ کشور یا قانون دارند یا در حال تدوین هستند.»
او افزود: «متاسفانه هر دستگاهی آمد و سند خودش را نوشت؛ شورای فضای مجازی، شورای انقلاب فرهنگی، وزارت ICT، معاونت علمی… این موازی‌کاری‌ها باعث شد که به جای همگرایی، واگرایی داشته باشیم.»
تذکرات رهبری و توقف عملی
یکی از نکات قابل تأمل، اشاره به تذکرات مکرر مقام معظم رهبری بود که از سال ۱۴۰۰ حداقل دو-سه بار درباره هوش مصنوعی تأکید کردند. طاهری گفت: «رهبر انقلاب فرمودند بین ۱۰ کشور برتر باشید و به لایه‌های عمیق بپردازید. اما متأسفانه در پایین، به جای اجرای این خواسته‌ها، همه آمدند کارهای عادی خودشان را با آن حرف‌ها تطابق دادند.»
معضل نبود متولی مشخص
«احسان چیت ساز»، معاون سیاستگذاری و برنامه ریزی توسعه فاوا و اقتصاد دیجیتال، با صراحت گفت: «من به عنوان معاون سیاستگذاری، اجازه ندارم حتی درباره سیاستگذاری صحبت کنم! ما مجری سیاست‌های شورای فضای مجازی هستیم.»
او با اشاره به مدل‌های مختلف کشورها توضیح داد: «آمریکا سیاست از پایین به بالا دارد؛ شرکت‌ها موتور رشد هستند. چین برنامه‌ریزی متمرکز از بالا به پایین دارد. اتحادیه اروپا روی حقوق بنیادین تمرکز کرده. ما باید بر اساس مقتضیات خودمان استراتژی بسازیم.»
«مهران ضیابری» نایب‌رئیس کمیسیون هوش مصنوعی و علم داده سازمان نظام صنفی رایانه‌ای، واقعیت تلخ‌تری را بیان کرد: «دقیقاً از زمانی که مقام معظم رهبری تذکر دادند، مسیر متوقف شد. نه تنها چون هر کسی به سمت خودش کشید، بلکه ما در بخش خصوصی نمی‌دانستیم که متولی کیست؛ با معاونت علمی صحبت کنیم یا وزارت ارتباطات؟»
سازمان ملی؛ راه‌حل یا مشکل جدید؟
طاهری از تصویب قانون سازمان ملی هوش مصنوعی در مجلس خبر داد: «با رأی بسیار بالا، نمایندگان به سازمان ملی هوش مصنوعی ذیل رئیس‌جمهور رأی دادند. فقط ماده مربوط به صندوق باقی مانده که احتمالاً این هفته تصویب می‌شود.»
او دلیل این تصمیم را اینگونه توضیح داد: «هوش مصنوعی یک انقلاب صنعتی است، نه فقط یک فناوری. اگر بخواهیم آن را به کمتر از یک سازمان ذیل نظر رئیس‌جمهور تنزل دهیم، به هوش مصنوعی ظلم کرده‌ایم.»
اما محمدی پرسید: «تجربه نشان داده هر وقت می‌خواهیم موضوع جدیدی را پیش ببریم، چون سازمان اصلی درگیر کارهای دیگری است، نهاد موازی درست می‌کنیم. مثلاً شورای فضای مجازی، معاونت علمی… چرا از ظرفیت‌های موجود استفاده نمی‌کنیم؟»
بودجه اندک، رقابت عظیم
یکی از نکات تکان‌دهنده پنل، مقایسه بودجه‌ها بود. طاهری گفت: «منابع اولیه صندوق هوش مصنوعی ۱۰ هزار میلیارد تومان است؛ معادل حدود ۱۰۰ میلیون دلار. برای شروع توسعه هوش مصنوعی و تامین مالی صندوق ملی هوش مصنوعی، قصد داریم حداقل ۲۰٪ از منابع صندوق نوآوری را به این حوزه اختصاص دهیم. همچنین شرکت‌های فعال در هوش مصنوعی مطابق بند “ت” ماده ۱۱ معافیت‌های مالیاتی بگیرند.»
چیت‌ساز افزود: « سرمایه‌گذاری سالانه حداقل ۵ میلیارد دلار برای شکل‌گیری زیست‌بوم AI لازم است. انتقال فناوری پردازنده‌ها و عناصر پایه آغاز شده و بخش خصوصی در حال ورود به این حوزه است.» او همچنین اشاره کرد: «فناوری ساخت دیتاسنتر Tier 4 به داخل منتقل شده و حدود ۷۰۰ میلیون دلار برای توسعه کلاد تأمین شده است. چارچوب حکمرانی داده در حال نهایی شدن است و «بازارگاه داده» با مشارکت بخش خصوصی شکل می‌گیرد.»
محمدی اشاره کرد: «عربستان ۶۰۰ میلیارد دلار تا سال ۲۰۳۰ در هوش مصنوعی سرمایه‌گذاری می‌کند که ۳۰ درصدش را آرامکو تأمین می‌کند.» او با انتقاد شدید گفت: «ما یک دهه دویدیم تا ۳ همت برای صندوق نوآوری بگیریم، اما در دو هفته ۳ همت وام به صنعت خودروسازی محتضرمان دادند. این نشان می‌دهد اولویت ما توسعه فناوری نیست.»
GPU؛ خرید بدون استراتژی
ضیابری معضل دیگری را مطرح کرد: «در یک سال اخیر رقابت شدیدی در خرید GPU داریم. بدون اینکه بدانیم برای چه می‌خریم، مالیاتی که باید در خزانه برود به جیب NVIDIA می‌رود.»
او با نگرانی افزود: «حجم عظیمی GPU داریم که دارد خاک می‌خورد. دانشگاه شریف ۳ هزار میلیارد تومان GPU خرید که هنوز دارد خاک می‌خورد. ما به شدت GPU لازم داریم، اما باید در اختیار شرکت‌های هوش مصنوعی باشد، نه در انبارهای هولدینگ‌ها.»
سقوط از صادرات به صادرات مغز
ضیابری تصویر تلخی از وضعیت بخش خصوصی ترسیم کرد: «تا قبل از ChatGPT، ما صادرات فناوری، صادرات محصول و صادرات شرکت داشتیم. الان فقط صادرات مغز داریم؛ استارتاپ‌ها و شرکت‌های ما را می‌برند.»
او افزود: «الان حدود ۳۰-۴۰ استارتاپ داریم که در ایران هستند اما در خارج از کشور سرویس می‌دهند. بعضی با هویت ایرانی، اکثراً با هویت جعلی.»
تغییر ذهنیت؛ کلید اصلی
چیت‌ساز با تأکید بر تغییر ذهنیت گفت: «مهم‌تر از همه چیز ذهنیت است. تحول دیجیتال اتفاق نمی‌افتد مگر اینکه در راس، ذهنیت‌ها تغییر کند. تا منتال مدل تغییر نکند، هیچ چیزی در پایین تغییر نمی‌کند.» او افزود: «این حوزه کم کم 5 میلیارد دلار سرمایه نیاز دارد.»
آینده‌ای که آماده‌اش نیستیم
چیت‌ساز با اشاره به تحولات آتی گفت: «پنج سال دیگر شاید لازم نباشد بیشتر از یک ساعت در هفته کار کنیم. نظام آموزشی ما با این چارچوب امروزی نمی‌تواند پیگیر این تحولات باشد. ما برای همچین شرایطی نه ساختار داریم، نه آماده شده‌ایم. محتوای آموزشی دانشگاه‌ها هر 6 ماه باید به روز شود.»
جمع‌بندی؛ پنجره فرصت در حال بسته شدن
محمدی در پایان با لحنی هشداردهنده گفت: «هیچ راهی برای آینده ایران باقی نمانده. تنها پنجره فرصتی که در این یک دهه آینده داریم، همین هوش مصنوعی است. اگر نتوانیم از آن استفاده کنیم، دنیای آینده به دنیای کشورهای هوشمند و غیرهوشمند تقسیم می‌شود.»
این پنل نشان داد که در حالی که همه بر اهمیت هوش مصنوعی توافق دارند، اما ناهماهنگی در سیاستگذاری، کمبود منابع و مهم‌تر از همه نبود ذهنیت مناسب در سطوح تصمیم‌گیری، مسیر توسعه این فناوری در ایران را با چالش‌های جدی مواجه کرده است.
