رویارویی با «دیگری» در عصر هوش مصنوعی:
میل ما، میل ماشین است؟
پریسا سلامتی- ۱۱ خرداد ۱۴۰۴
در همایش «هوش مصنوعی: ارتباطاتِ انسان-ماشین و آینده آن» که شنبه سوم خرداد ۱۴۰۴ برگزار شد، «دکتر مسعود کوثری»، عضو هیأت علمی دانشگاه تهران، با تمرکز بر مفهوم «دیگری» و تحول آن در دوران هوش مصنوعی، به بررسی اثرات فرهنگی، زبانی و روان‌شناختی تعامل انسان با هوش مصنوعی پرداخت. او با ارجاع به مفاهیم فلسفی، زبان‌شناسی، روانکاوی و مطالعات میان‌فرهنگی، مخاطبان را با پرسش‌هایی عمیق درباره اخلاق، معنا و هویت در عصر الگوریتم‌ها روبه‌رو کرد.
ارتباطات به‌مثابه رابطه با دیگری
دکتر کوثری صحبت خود را با تعریف «ارتباط» آغاز کرد و آن را اساساً رابطه با «دیگری» دانست. او این برداشت را وام‌دار فیلسوف اخلاق، «امانوئل لویناس»، معرفی کرد که اخلاق را در نسبت با «دیگری» می‌بیند. او گفت:
«ارتباطات، رابطه با دیگری است. به‌ویژه در ارتباطات میان‌فرهنگی، ما مسئله رابطه با دیگری را داریم.»
او در ادامه افزود که ارتباطات میان‌فرهنگی در اصل بر محور چگونگی معناسازی میان افراد متعلق به فرهنگ‌های مختلف است؛ معنایی که تحت تأثیر زبان، پیش‌پنداشت‌های فرهنگی، کلیشه‌ها و تعصبات قرار دارد. وی تأکید کرد که بسیاری از ما در تعامل با مهاجران، به‌ویژه مهاجران افغانستانی، این چالش‌ها را لمس کرده‌ایم.
تحولی بی‌تحرک در ارتباطات
در گذشته، این تعاملات فرهنگی مستلزم تحرک و جابجایی بود؛ اما به‌گفته‌ی کوثری، فناوری‌های نوین مانند موبایل، شبکه‌های اجتماعی و هوش مصنوعی باعث شده‌اند بدون تحرک فیزیکی با «دیگری» در ارتباط باشیم. او این پدیده را «بی‌تحرکی اجتماعی» نامید و آن را یکی از تحولات بنیادین ارتباطی در عصر حاضر توصیف کرد.
«آنچه می‌ترسید از دیگری بپرسید، از هوش مصنوعی بپرسید»
با وام‌گیری از عنوان کتابی از ژیژک با الهام از هیچکاک و لاکان، کوثری جمله‌ای کلیدی بیان کرد:
«آنچه می‌ترسید از دیگری بپرسید، از هوش مصنوعی بپرسید.»
او سپس اشاره کرد که اکنون وارد دوران جدیدی از رابطه با «دیگری» شده‌ایم؛ به‌ویژه با شکل‌گیری «دیگری بزرگ»، مفهومی برگرفته از روانکاوی لکانی که در قالب نهادهای نظارتی مثل دوربین‌های مداربسته و سیستمهای کنترل دیجیتال بروز یافته است. در این زمینه، او از تلویزیون‌های مداربسته دانشکده به‌عنوان نماد برادر بزرگ یاد کرد.
میل ما، میل هوش مصنوعی شده است
او با اشاره به جمله مشهور لاکان – «میل شما، میل دیگری است» گفت:
«امروز می‌خواهم بگویم میل شما، میل هوش مصنوعی است.»
به‌زعم کوثری، میل، ترجیح و خواسته‌های انسان در عصر الگوریتم‌ها دیگر از درون خودِ فرد برنمی‌خیزد، بلکه تحت تأثیر پلتفرم‌ها، داده‌ها و الگوریتم‌ها شکل می‌گیرد. این مسئله به‌ویژه در سطح تعاملات میان‌فرهنگی اهمیت پیدا می‌کند، چراکه خطر یک‌دستی فرهنگی را تقویت می‌کند.
کلیشه‌ها، اتاق پژواک، و خطر بی‌هویتی فرهنگی
کوثری هشدار داد که اگر ما نتوانیم فرهنگ‌ها را به‌درستی سبک‌سنگین کنیم و عمق آن‌ها را بفهمیم، در تبادلات اجتماعی ممکن است به یک نوع «بی‌هویتی فرهنگی» برسیم. او پدیده‌ای چون «اتاق پژواک» را یادآور شد؛ جایی که فرد تنها صداهایی را می‌شنود که با عقایدش هم‌راستا هستند.
مزه زبان‌ها از بین می‌رود
او در بخشی از سخنرانی با نمایش واژه «سلام» در زبان‌های مختلف از جمله سانسکریت، چینی، ژاپنی، فارسی و اروپایی، تأکید کرد که پشت هر زبان و واژه، دنیایی از تاریخ، فرهنگ، جنسیت و معنا نهفته است. او هشدار داد که استفاده افراطی از ترجمه ماشینی و مدل‌های زبانی ممکن است به «بی‌مزه شدن» فرهنگ‌ها منجر شود.
«وقتی اسیر ترجمه ماشینی می‌شویم، مزه زبان‌ها و فرهنگ‌ها از بین می‌رود.»
مدل‌های زبانی و خطر تسط فرهنگی
دکتر کوثری توضیح داد که مدل‌های زبانی بزرگی مانند ChatGPT بر پایه انبوهی از داده‌های گفت‌وگویی ساخته شده‌اند و به الگوهای زبانی کاربران واکنش نشان می‌دهند. او گفت که حتی اگر علامت سؤال نگذاریم یا واژه‌ای را اشتباه بنویسیم، این مدل‌ها منظور ما را متوجه می‌شوند. اما این درک، به‌زعم او، لزوماً به معنای احترام به تنوع فرهنگی نیست. او گفت:
«اگر نتوانیم صدا به فرهنگ‌های حاشیه‌ای بدهیم، هوش مصنوعی فقط بازتاب‌دهنده فرهنگ‌های مسلط خواهد بود.»
آیا چت‌بات‌ها همدلی را می‌فهمند؟
در بخش پایانی سخنانش، دکتر کوثری به توانایی هوش مصنوعی در درک مؤلفه‌های عاطفی اشاره کرد. او پرسید:
«آیا چت‌بات‌ها می‌توانند از طریق زبان، افسردگی یا احساس ما را بفهمند؟»
وی در پاسخ، به سه حوزه مهم اشاره کرد که هوش مصنوعی باید آن‌ها را درک کند:
۱. تقویت‌های رفتاری
۲. در معرض قرار گرفتن عاطفی
۳. پردازش‌های شناختی
اگر این سه حلقه به‌درستی شکل بگیرند، می‌توان انتظار داشت که تعامل عاطفی، شناختی و فرهنگی با ماشین‌ها به سطحی بالاتر برسد.
میل، معنا و هویت در آستانه الگوریتم‌ها
در پایان، دکتر کوثری تأکید کرد که ارتباطات میان‌فرهنگی با درک دیگری، عبور از موانع تعصبات و پیش‌داوری‌ها، و احترام به تفاوت‌ها شکل می‌گیرد. اما در عصر هوش مصنوعی، با چالش‌هایی چون یک‌دستی فرهنگی، بی‌هویتی، و اتاق‌های پژواک دیجیتال روبه‌رو هستیم.
او سه پرسش کلیدی را مطرح کرد:
- آیا هوش مصنوعی به فرهنگ‌های حاشیه‌ای هم صدا می‌دهد؟
- آیا تنوع فرهنگی در مدل‌های زبانی رعایت می‌شود؟
- آیا از سناریوهای یک‌دست فرهنگی جلوگیری می‌شود یا نه؟
