همزیستی پارادایم‌ها در عصر هوش مصنوعی:
آینده ارتباطات علم در متاورس و جهان‌های تعاملی
پریسا سلامتی- ۱۵ خرداد ۱۴۰۴
در همایش «هوش مصنوعی: ارتباطاتِ انسان-ماشین و آینده آن» که شنبه ۳ خرداد ۱۴۰۴ برگزار شد، «دکتر ستاره بنیادی»، دکترای ارتباطات و پژوهشگر ترویج علم و فناوری، با ارائه‌ای تحلیلی، به بررسی همزیستی پارادایم‌های مختلف ارتباطات علم در عصر هوش مصنوعی پرداخت. وی در سخنرانی خود، به تبیین نقش متاورس، تجربه‌های تعاملی، فناوری‌های غوطه‌ور و مدل‌های جدید تولید علم پرداخت و مفاهیم نوینی چون «AI Scientist» و پارادایم‌های مشارکتی را با زبانی ساده و عمیق مورد واکاوی قرار داد.
هوش مصنوعی در اکوسیستم علم؛ از نوک هرم تا عموم مردم
دکتر بنیادی بحث خود را با معرفی یک مدل هرم‌مانند از زیست‌بوم علم آغاز کرد. در این هرم، قله آن به دانشمندان اختصاص دارد؛ کسانی که تولیدکنندگان اصلی دانش هستند. در سطوح پایین‌تر، به‌ترتیب «ذی‌نفعان درگیر در علم» (مانند دانشجویان دکتری و کارشناسی‌ارشد) و «عموم علاقه‌مند به علم» (که گاه بدون تحصیلات تخصصی علمی اما با انگیزه بالا پیگیر اخبار علمی هستند) قرار دارند. در قاعده‌ی هرم، «عموم غیر متخصص» هستند که بزرگ‌ترین بخش جامعه را تشکیل می‌دهند.
وی تأکید کرد: «استفاده از هوش مصنوعی در هر طبقه از این هرم متفاوت است. دانشمندان شاید از ابزارهایی مثل ChatGPT برای تحلیل داده‌ها یا طراحی آزمایش استفاده کنند، در حالی که عموم مردم ممکن است صرفاً برای پاسخ به پرسش‌های روزمره یا حتی به‌عنوان مشاور روانشناسی از آن بهره ببرند.»
آیا هوش مصنوعی می‌تواند یک دانشمند باشد؟
دکتر بنیادی در ادامه پرسشی چالش‌برانگیز مطرح کرد: آیا می‌توان به هوش مصنوعی عنوان «دانشمند» داد؟
وی با اشاره به مفهومی نو به‌نام «AI Scientist» (دانشمند مصنوعی) افزود: «در برخی مراکز پژوهشی، پروژه‌هایی در جریان است که هدف آن‌ها ساخت هوش مصنوعی‌هایی است که توانایی تولید نظریه علمی را دارند. اما شرط این دانشمندی، “تبیین‌پذیری” است؛ یعنی هوش مصنوعی بتواند مسیر رسیدن به نتیجه را برای انسان توضیح دهد. این تبیین‌پذیری، به‌ویژه در حوزه‌هایی مانند پزشکی که با جان انسان‌ها سروکار دارد، حیاتی است.»
پارادایم‌های سه‌گانه ارتباط علم؛ از نقص سواد تا مشارکت عمومی
دکتر بنیادی با مرور تاریخچه‌ی ارتباطات علم، سه پارادایم اصلی این حوزه را چنین معرفی کرد:
- پارادایم نقص سواد (Deficit Model): در این مدل، تصور می‌شود که مردم فاقد سواد علمی کافی‌اند و باید با آموزش‌های یک‌سویه از سوی متخصصان، این کمبود جبران شود.
- پارادایم گفتگو (Dialogue Model): این مدل به گفت‌وگو و تبادل نظر میان دانشمندان و مردم تأکید دارد.
- پارادایم مشارکتی (Co-creation Model): پیشرفته‌ترین شکل تعامل است که در آن مردم نه‌فقط دریافت‌کننده دانش، بلکه همکار در تولید آن هستند.
وی افزود: «امروز، در عصر هوش مصنوعی، شاهد همزیستی این سه پارادایم هستیم. یک دانشمند ممکن است همزمان در توییتر با مردم گفت‌وگو کند، در یک موزه علمی پروژه علوم شهروندی تعریف کند، و در رسانه‌ها ساده‌سازی علم را انجام دهد. این اکوسیستم به‌شدت پیچیده و در حال تغییر است.»
متاورس؛ فناوری غوطه‌ور و بستر تازه برای علم‌ورزی تعاملی
بنیادی در ادامه به موضوع متاورس و نقش آن در آینده ارتباط علم پرداخت. وی گفت: «متاورس نه‌فقط یک بستر فناوری نوین، بلکه محیطی برای تجربه‌کردن علم است. در این محیط‌ها، کاربر نه صرفاً بیننده، بلکه مشارکت‌کننده و هم‌آفریننده دانش است.»
او تأکید کرد که ترکیب متاورس با هوش مصنوعی، دریچه‌ای تازه به روی ارتباطات علم گشوده است: «متاورس، از ریشه در ادبیات علمی‌تخیلی، اکنون به ابزاری برای ترویج علم و تجربه‌های علمیِ واقعی در محیط‌های مجازی بدل شده است.»
رسانه‌های نو، نقش‌های تازه
بنیادی با اشاره به نقش تاریخی رسانه‌ها در انتقال علم، از تغییر ساختار این واسطه‌ها در عصر دیجیتال سخن گفت: «در گذشته روزنامه‌نگار علم، تنها رابط میان دانشمند و مردم بود. اما امروز رسانه‌ها متکثر شده‌اند: شبکه‌های اجتماعی، کافه‌های علم، موزه‌های تعاملی، پادکست‌های تخصصی و حتی بازی‌های رایانه‌ای علمی.»
او این تغییرات را «شکست ساختار سنتی ارتباطات علم و آغاز عصر جدیدی از مشارکت» دانست.
جمع‌بندی
دکتر ستاره بنیادی در پایان سخنان خود با تأکید بر لزوم بازاندیشی در مفاهیم کلاسیک ارتباطات علم، گفت: «عصر هوش مصنوعی و فناوری‌های غوطه‌ور، ما را به سمتی می‌برد که مرزهای میان تولیدکننده و مصرف‌کننده دانش محو می‌شود. ما باید این همزیستی پارادایم‌ها را بشناسیم، مدیریت کنیم و از آن در راستای دموکراتیک‌سازی علم بهره ببریم.»
