گزارش تفصیلی از وضعیت هوش مصنوعی ایران
تحلیل بر اساس شاخص هوش مصنوعی ۱۴۰۳
پریسا سلامتی- ۱۵ آذر ۱۴۰۳
گزارش شاخص هوش مصنوعی ایران ۱۴۰۳ تصویری جامع و دادهمحور از وضعیت ایران در حوزه فناوریهای هوش مصنوعی ارائه میدهد. این گزارش بر اساس مدل هفتگانه سیستم نوآوری فناورانه، ابعاد مختلفی از توسعه دانش، انتشار دانش، تجاریسازی، بازار، سرمایهگذاری و حکمرانی را بررسی کرده و جایگاه ایران را در مقایسه با کشورهای منطقه و جهان تحلیل کرده است. ایران در حالی که با چالشهایی جدی مانند ضعف در زیرساختها، کمبود نیروی متخصص و خلأهای قانونی مواجه است، فرصتهایی نیز برای بهبود و پیشرفت در این حوزه دارد.
تحولات جهانی هوش مصنوعی و جایگاه ایران
هوش مصنوعی بهعنوان یک فناوری محوری در حال تغییر شکل دادن به اقتصادهای جهانی است. از کاربرد در پزشکی و سلامت گرفته تا نوآوریهای صنعتی و حملونقل، این فناوری توانسته است بهرهوری و رشد را در بخشهای مختلف تسریع کند. کشورهایی مانند چین و ایالات متحده با سرمایهگذاریهای کلان، سیاستهای هدفمند و ایجاد زیرساختهای قوی، خود را به قطبهای جهانی هوش مصنوعی تبدیل کردهاند.
ایران نیز با درک اهمیت این تحول فناورانه، اقدام به ارزیابی وضعیت خود در این حوزه کرده است. گزارش شاخص هوش مصنوعی ایران ۱۴۰۳ که توسط دانشگاه صنعتی شریف و با همکاری مراکز پژوهشی و دولتی تهیه شده، تلاش میکند تا با ارائه یک چارچوب دادهمحور، نقاط قوت، ضعف و مسیرهای پیشرفت کشور را شناسایی کند. این گزارش وضعیت ایران را در هفت کارکرد اصلی سیستم نوآوری فناورانه مورد بررسی قرار داده و تلاش کرده تا با مقایسه کشور با کشورهای منطقهای، منتخب و پیشرو، توصیههایی عملی برای بهبود ارائه دهد.
افت ایران در تولید دانش؛ از جایگاه دوم منطقه تا خطر عقبنشینی بیشتر
ایران در دهه گذشته، یکی از کشورهای پیشرو منطقه در تولید دانش هوش مصنوعی بود. با این حال، این جایگاه به تدریج تضعیف شده است. بر اساس گزارش، ایران در سال ۲۰۲۳ از نظر تعداد و کیفیت مقالات علمی در رتبه دوم منطقه قرار داشته و پیشبینی میشود این جایگاه را به ترکیه واگذار کند.
تعداد مقالات هوش مصنوعی ایرانی در سالهای اخیر کاهش یافته و سهم کشور از مقالات با تأثیر بالا نیز به ۳.۲ درصد رسیده است. این در حالی است که کشورهای منطقه مانند عربستان سعودی و امارات متحده عربی، با سرمایهگذاری در همکاریهای بینالمللی و ثبت پتنت، به پیشرفتهای چشمگیری دست یافتهاند. ایران در زمینه همکاریهای علمی نیز محدود به ترکیه است و تعاملات آن با کشورهای پیشرو مانند چین و هند بسیار محدود بوده است.
کمبود نیروی متخصص و تأثیر آن بر تجاریسازی هوش مصنوعی در ایران
یکی از مهمترین چالشهای ایران در توسعه هوش مصنوعی، کمبود نیروی متخصص است. اگرچه هر سال حدود ۳۵۰۰ فارغالتحصیل در مقاطع کارشناسی ارشد و دکترا در رشتههای مرتبط با هوش مصنوعی از دانشگاههای کشور خارج میشوند، اما بخش قابل توجهی از آنها به دلیل مهاجرت یا نبود فرصتهای شغلی مناسب در کشور، در این حوزه فعال نمیمانند.
این مسئله باعث شده است که نرخ پذیرش هوش مصنوعی در کسبوکارهای ایرانی بسیار پایین باشد. تنها ۱۷ درصد از شرکتهای ایرانی از این فناوری استفاده میکنند، که این رقم هفت سال عقبتر از میانگین جهانی است. از سوی دیگر، نبود زیرساختهای دادهای و پردازشی مناسب، مانعی جدی برای گسترش هوش مصنوعی در صنایع مختلف ایران به شمار میآید.
چالشهای اقتصادی بازار هوش مصنوعی ایران
ارزش بازار هوش مصنوعی در ایران تا سال ۱۴۰۳ حدود ۱۶۰۰ میلیارد تومان برآورد شده است. با این حال، این بازار با چالشهای جدی مواجه است. رشد این بازار تحت تأثیر عوامل اقتصادی مانند تورم و کمبود سرمایهگذاریهای داخلی و خارجی بسیار محدود بوده است.
ایران در میان کشورهای منطقه، کمترین میزان سرمایهگذاری را در حوزه هوش مصنوعی داشته است. در حالی که کشورهای مانند عربستان سعودی و امارات متحده عربی، بودجههای هنگفتی را به توسعه زیرساختها و حمایت از استارتآپهای هوش مصنوعی اختصاص دادهاند، ایران همچنان به دلیل محدودیتهای مالی و نبود سیاستهای تشویقی، از این رقابت عقب مانده است.
حکمرانی هوش مصنوعی؛ نیاز به چارچوبهای قانونی شفاف
یکی از نقاط ضعف کلیدی ایران در حوزه هوش مصنوعی، نبود چارچوبهای قانونی و اخلاقی است. ایران از نظر شاخصهای حکمرانی و حفاظت از دادهها در میان کشورهای منطقه در رتبه پنجم قرار دارد. نبود قوانین شفاف در زمینه حریم خصوصی و حفاظت از دادهها، مانع مهمی برای جلب اعتماد عمومی و پذیرش گستردهتر این فناوری در کشور است.
از سوی دیگر، پذیرش اجتماعی هوش مصنوعی نیز به دلیل عدم آگاهی عمومی نسبت به مزایا و خطرات آن، پایین است. این مسئله نیاز به کمپینهای آموزشی و برنامههای آگاهیبخشی را دوچندان میکند.
پیشنهادات برای آینده هوش مصنوعی در ایران
با توجه به نقاط ضعف و قوت شناساییشده، ایران برای بهرهبرداری از ظرفیتهای هوش مصنوعی نیازمند اقدامات فوری و هدفمند است. برخی از پیشنهادات کلیدی عبارتاند از:
- افزایش سرمایهگذاری در آموزش و پژوهش: ایجاد برنامههای آموزشی پیشرفته برای پرورش نیروی کار متخصص و حمایت از پروژههای تحقیقاتی دانشگاهی.
- توسعه زیرساختهای دادهای و پردازشی: ایجاد مراکز داده ملی و تسهیل دسترسی به پردازندههای پیشرفته.
- تقویت همکاریهای بینالمللی: امضای توافقنامههای علمی و اقتصادی با کشورهای پیشرو و منطقهای.
- تدوین چارچوبهای قانونی شفاف: تصویب قوانینی برای حفاظت از دادهها، حریم خصوصی و ارتقای اخلاقیات در حوزه هوش مصنوعی.
- حمایت از استارتآپها: ایجاد صندوقهای سرمایهگذاری تخصصی و ارائه تسهیلات مالیاتی برای کسبوکارهای فعال در حوزه هوش مصنوعی.
گامهای ضروری برای حضور ایران در رقابت جهانی هوش مصنوعی
گزارش شاخص هوش مصنوعی ایران ۱۴۰۳ نشاندهنده چالشهای متعدد و فرصتهای بینظیری است که در این حوزه برای کشور وجود دارد. ایران با اتخاذ سیاستهای درست میتواند به جایگاهی شایسته در رقابت جهانی دست یابد. از جمله اقدامات ضروری میتوان به تقویت آموزش، توسعه زیرساختها، افزایش سرمایهگذاری، بهبود قوانین و گسترش همکاریهای بینالمللی اشاره کرد.
در دنیای امروز، هوش مصنوعی دیگر یک گزینه نیست، بلکه یک ضرورت است. ایران با بهرهبرداری از ظرفیتهای داخلی و تعامل با جامعه جهانی میتواند نقش خود را در این انقلاب فناورانه ایفا کند و به رشد و توسعه پایدار دست یابد.
