دیدگاه انسانی و ماشینی از سود و ضرر

چهارمین دوره «سمپوزیوم هوش مصنوعی در خدمت بشریت: هوش مصنوعی انسان‌محور»، با تمرکز بر موضوع تعامل مولد و تعامل اقتصادی-اجتماعی، در ضمن سخنرانی اساتید و فعالان این حوزه، کارگاه‌های آموزشی و بازدیدهای علمی، با هدف آشنایی دانشگاهیان با کاربردهای عمومی و تخصصی هوش مصنوعی، از چهارم تا ششم خردادماه به مدت سه روز و در دانشکده مهندسی دانشگاه فردوسی مشهد برگزار شد.

برداشت‌های متفاوت

در سومین روز برگزاری، موضوع تعامل اقتصادی-اجتماعی محور اصلی سخنرانی‌ها و میزگرد تخصصی این سمپوزیوم بود.

«دکتر هادی صدوقی یزدی» عضو هیئت‌علمی گروه مهندسی کامپیوتر دانشگاه فردوسی مشهد در سخنرانی خود با موضوع «پیوند ارزش‌های انسانی و یادگیری ماشینی: توابع زیان انسان‌محور در یادگیری ماشین» به فرایندی مثل تغییر لحن چت‌بات‌ها در مکالمه با کاربر پس از مدتی استفاده اشاره کرد و آن را یکی از جنبه‌های اولیه ارتباط‌گیری مؤثر ماشین با انسان دانست. وی در ادامه به ۳ اصل طراحی انسان‌محور در طراحی و توسعه مدل‌های یادگیری ماشین و هوش مصنوعی شامل طراحی رفتار پایه انسانی، پایگاه‌های داده انسان‌محور و مدیریت خطای آینده‌نگرانه اشاره کرد. دکتر صدوقی در توضیح اهمیت طراحی رفتار پایه انسانی گفت رفتار انسانی ما در مواجه با خطا یا ضرر با ماشین تفاوت‌های اساسی دارد؛ به‌عنوان‌مثال خطای مثبت و منفی یا همان سود و ضرر تفاوتی برای ماشین ندارد و هر دو را از یک جنس تلقی می‌کند؛ اما برای انسان بر طبق «نظریه چشم‌انداز» رنجی که انسان از ضرر و زیان متحمل می‌شود، بسیار بیشتر از لذتی است که از سود و منفعت می‌برد. همین دیدگاه سبب می‌شود تا بازنویسی و بازتعریف رفتارهای انسان‌گونه به‌صورت الگوریتم‌های قابل‌فهم برای ماشین از اهمیت بسیار بالایی برخوردار شود. وی در ادامه و در تشریح روند تولید و ساخت پایگاه‌های داده انسان‌محور به مواردی مانند استفاده از پردازش ویدئو برای شبیه‌سازی حرکت و راه‌رفتن انسان اشاره کرد که در آن می‌بایست با شناسایی و درنظرگرفتن یک سری شاخص‌های اختصاصی، فرایند راه‌رفتن را به یک مجموعه‌ای از داده‌ها و درنهایت در مقیاس بزرگ‌تر به یک پایگاه‌داده انسانی برای آموزش و توسعه مدل‌های هوش مصنوعی تبدیل کرد. وی همچنین در رابطه به نظریه مدیریت خطا (TMT) اشاره کرد و عامل‌های عدم قطعیت و سوگیری در داده‌ها را از مهم‌ترین مشکلات این حوزه عنوان کرد و تأکید کرد این سوگیری در داده‌های ناشی از سازندگان و توسعه‌دهندگان پایگاه‌های داده؛ یعنی خود انسان است و برای برطرف‌کردن آن می‌بایست پایبندی به اصول عدالت اجتماعی را در اولویت قرار داد.

شبکه برای آموزش

«دکتر سهیلا اشکذری» عضو هیئت‌علمی گروه مهندسی کامپیوتر دانشگاه فردوسی مشهد نیز در این سمپوزیوم به معرفی شبکه عصبی گرافی (Graph Neural Network – GNN) پرداخت. وی در تشریح اهمیت GNNها گفت اکثر پایگاه‌های داده مورداستفاده غالباً غیرساختاریافته و مسطح هستند، نیاز به پاک‌سازی دارند و از آنجایی‌که بسیار مستعد سوگیری و دست‌کاری هستند در موضوعات امنیت اطلاعات و حفظ حریم خصوصی، چندان قابل‌استفاده نیستند. اما اگر پیش از استفاده از پایگاه‌های داده برای آموزش مدل‌های یادگیری ماشین، بتوانیم خود این پایگاه‌ها و روابط احتمالی میان آنها را تحلیل کنیم، متوجه وجود برخی روابط در میان آنها خواهیم شد که می‌توانند در روند آموزش یک مدل بسیار مؤثر باشند. همان‌طور که در اصول اولیه ریاضیات، گراف‌ها از گره‌ها (node) و یال‌ها (edge) با هم در ارتباط هستند تشکیل می‌شوند و به‌نوعی یک شبکه ارتباطی را تشکیل می‌دهد، می‌توان چنین خاصیتی را در پایگاه‌های داده هم یافت و در آموزش مدل‌های هوش مصنوعی از آن بهره برد که این دیدگاه، دیدی عمیق‌تر و تحلیلی‌تر را به داده‌ها می‌دهد. پایگاه‌های استناد علمی و شبکه‌های اجتماعی مثال خوبی از این کاربرد GNNها در یادگیری ماشین است که در شبکه‌های اجتماعی، افراد یا حساب‌های کاربری گره‌ها و ویژگی‌های حساب کاربری در نقش یال در این مدل‌ها هستند.

هوش مصنوعی برای جایگزینی یا کمک‌رسانی

«دکتر احد هراتی» عضو هیئت‌علمی گروه مهندسی کامپیوتر دانشگاه فردوسی مشهد نیز در سخنرانی خود از تأثیر هوش مصنوعی در آموزش و دانشگاه‌ها سخن گفت. وی در ابتدا به تعریف هوش مصنوعی پرداخت و آن را سامانه‌هایی دانست که یک سری ویژگی‌های انسانی مثل تفکر، استدلال، حل مسئله و حتی خودمختاری را در چارچوب‌های خود دارند. اما در عمق تمامی این تعاریف مختلف و متنوعی که برای هوش مصنوعی ارائه می‌شود، مفهوم «رفتاری مشابه انسانی» وجود دارد؛ زیرا برخی از ویژگی‌ها مانند حق انتخاب، تفکر انتقادی و برنامه‌ریزی بیشتر از هر مجود دیگری در انسان دیده می‌شود و در نهایت هدف از هوش مصنوعی این است که بتوانیم چنین ویژگی‌هایی را در ماشین شبیه‌سازی کنیم. دکتر هراتی در خصوص تأثیرات هوش مصنوعی در صنعت آموزش به دو بازیگر اصلی آن معلمان و دانش‌پذیران اشاره کرد و افزود برای رسیدن به بهینه‌ترین وضعیت ممکن، هر دو این گروه‌ها می‌بایست با ابزارهای هوش مصنوعی آشنا شوند و آن را بپذیرند. اما ولی مهم‌ترین نکته در این بحث این است که هر دو این گروه‌ها می‌بایست نقش خود را درک کند و با دیدی مسئولیت‌پذیر به استفاده بهینه و صحیح از آن بپردازند. وی در سخنرانی خود به این مورد بسیار مهم اشاره کرد در مواجه به هوش مصنوعی که اگر نتوانیم به‌موقع تصمیم بگیریم و انتخاب کنیم، دیگران برای ما این تصمیم‌گیری و انتخاب را انجام می‌دهد و با ما به دست خودمان حق انتخاب را از خود سلب می‌کنیم.

دکتر هراتی در ادامه سخنرانی خود مواردی مانند افزایش بهره‌وری یادگیری و یادگیری تعاملی، آموزش‌دهی و آموزش‌پذیری شخصی‌سازی‌شده، بازتعریف محتوای آموزشی، روش‌های آموزشی نوآورانه و حتی همراه با فناوری واقعیت مجازی، امکان شناسایی زودهنگام ریسک‌ها مشکلات آموزشی در همه سطوح و دردسترس‌بودن گسترده را از برخی تأثیرات عمیق هوش مصنوعی در صنعت آموزش عنوان کرد و اهمیت آنها را به حدی دانست که برای عقب نماندن از موج فناوری می‌بایست همواره در همه جنبه‌های آن بازنگری صورت گیرد.

 دکتر هراتی به ادعای افزایش بهره‌وری آموزشی در پلتفرم‌های آموزش مجازی مثل کورسرا اشاره کرد؛ اما در نقد به این مدها گفت هرچند که این پلتفرم‌ها دسترسی گسترده به محتوا و اختیار عمل را برای شمار بسیار زیادی از دانش‌پذیران به همراه دارند داند؛ اما به همان نسبت نیز نیمه‌کاره رهاکردن و آموزش ناقص را نیز افزایش داده‌اند.

به گفته دکتر هراتی هوش مصنوعی برای معلم‌ها تهدید نیست و هیچ‌گاه جایگزین معلمان نخواهد شد؛ بلکه نقشی حمایت‌گرانه، کمک‌کننده و دستیارگونه را برای معلمان ایفا خواهد کرد. اما برای تحقیق این امر، خود معلمان می‌بایست همگام با دانش و فناوری روز حرکت کنند و همواره خود را به‌روز نگه‌دارند. اگر معلمی بر دید سنتی خود پافشاری داشته باشند و در برابر تغییر و همگام‌شدن با فناوری روز مقاومت نشان دهد، به‌احتمال خیلی زیاد با فردی که فناوری را پذیرفته و به طور مؤثر از آن استفاده می‌کند، جایگزین خواهد شد. وی در خصوص مباحث اخلاقی هوش مصنوعی، نظارت انسان را مهم‌ترین نکته و مسئولیت نهایی انتشار هرگونه محتوای ساخته‌شده با هوش مصنوعی را با انسان عنوان کرد.

آیا هوش مصنوعی، در آموزش انقلاب ایجاد می‌کند؟ دکتر هراتی در پاسخ به این پرسش فناوری‌هایی مثل اسلاید پروژکتورها رادیو و کامپیوتر و اینترنت را مثال زد که برای این فناوری‌ها نیز چنین پیش‌بینی‌های شده بود. این فناوری‌ها دسترسی‌پذیری انسان افزایش دادند، شکل انجام کار رو تغییر داند؛ اما در نهایت هیچ‌کدام جای انسان را نگرفتند و این نحوه استفاده از فناوری‌هاست که همواره تحت کنترل انسان بوده است.

دکتر هراتی کامپیوتر به معنای محاسبه‌گر را خود انسان و نوع بشر دانست است. زیرا این انسان است که دست به خلق چنین فناوری‌هایی زده و در طول تاریخ، با تغییرات آن، خود نیز تغییر کرده و دیدگاه‌های متفاوت و مختلفی را از تجربه زیستی خود به دست آورده است.

چهارمین «سمپوزیوم هوش مصنوعی در خدمت بشریت: هوش مصنوعی انسان‌محور» در ۳ روز در دانشکده مهندسی دانشگاه فردوسی مشهد با سخنرانی اساتید و صاحب‌نظران حوزه هوش مصنوعی با محوریت تعامل انسان و هوش مصنوعی برگزار شد.