هوش مصنوعی در خدمت جامعه؛ از ابزار سرکوب تا فناوری مدنی
پریسا سلامتی- ۱۹ خرداد ۱۴۰۴
در همایش «هوش مصنوعی: ارتباطات انسان-ماشین و آینده آن» که شنبه ۳ خرداد ۱۴۰۴ برگزار شد، «دکتر حامد بیدی»، مدیرعامل پلتفرم کارزار، با نگاهی انتقادی و در عین حال خوش‌بینانه، از نقش فناوری‌های نوین و به‌ویژه ابزارهای هوش مصنوعی به عنوان «فناوری‌های مدنی» سخن گفت؛ فناوری‌هایی که اگرچه توسط مردم توسعه نیافته‌اند، اما می‌توانند قدرت جامعه را در برابر دولت و بازار متوازن سازند.
هوش مصنوعی؛ نه در خدمت حکومت، نه در سیطره بازار، بلکه برای جامعه
دکتر بیدی در ابتدای سخنانش، با نگاهی آسیب‌شناسانه به فضای فعلی تکنولوژی در ایران، تاکید کرد: «ما در جغرافیای تالیف هوش مصنوعی حذف شده‌ایم. امروز صرفاً کاربران این فناوری هستیم، نه توسعه‌دهندگانش.»
او سپس توضیح داد: «آنچه امروز عموماً با عنوان هوش مصنوعی شناخته می‌شود، به مدل‌های زبانی بزرگ (LLM) مانند ChatGPT بازمی‌گردد؛ ابزارهایی که در جهان تحولی عظیم ایجاد کرده‌اند، اما در ایران تنها از زاویه مصرف‌گرایی به آن نگاه می‌شود.»
فناوری مدنی چیست و چرا مهم است؟
دکتر بیدی با اشاره به مفهوم «Civic Tech» یا فناوری مدنی گفت: «فناوری مدنی، ابزارهایی هستند که از دل جامعه برای حل مسائل جامعه ساخته می‌شوند؛ ابزارهایی که هدف‌شان افزایش قدرت مردم در برابر دولت و بازار است.»
او این ابزارها را در چارچوبی مشابه کتاب‌های «راه باریک آزادی» و «چرا ملت‌ها شکست می‌خورند»معرفی کرد و افزود: «اگر قدرت دولت، بازار و جامعه مدنی در تعادل نباشد، آزادی قربانی می‌شود. در ایران، با بزرگ شدن دولت و تضعیف جامعه مدنی، نیاز به فناوری‌هایی داریم که توازن را بازگردانند.»
کارزار: مصداقی از فناوری مدنی
پلتفرم کارزار، به گفته دکتر بیدی، نمونه‌ای از فناوری مدنی در ایران است. ابزاری که بدون اتکا به دولت یا سرمایه‌گذاران بزرگ، به شهروندان امکان می‌دهد دغدغه‌های خود را پیگیری کنند، کارزار به راه بیندازند و صدای‌شان را به گوش مسئولان برسانند.
او تأکید کرد: «اگر دولت هم بخواهد ابزار مشابهی تولید کند، نهایتاً خروجی‌اش سامانه‌ای رسمی و بی‌روح خواهد بود. اما وقتی مردم ابزار می‌سازند، چیزی شبیه پتیشن‌های مردمی شکل می‌گیرد که زنده، پویا و واقعی‌اند.»
هوش مصنوعی به مثابه فناوری مدنی
یکی از نکات کلیدی سخنان دکتر بیدی، تاکید بر این بود که ابزارهای هوش مصنوعی نیز می‌توانند نقش فناوری مدنی را ایفا کنند.
او در توضیح این دیدگاه گفت: «اگرچه این ابزارها توسط مردم ساخته نشده‌اند، اما قابلیت‌هایی دارند که می‌توانند قدرت جامعه را افزایش دهند. به‌ویژه در ایران که نهادهای مدنی تضعیف شده‌اند، این ابزارها می‌توانند توانمندسازی افراد را تسهیل کنند.»
ابزارهای هوش مصنوعی، به گفته دکتر بیدی، موجب دموکراتیزه شدن مهارت‌ها شده‌اند. او در این باره گفت: «امروز هر کسی می‌تواند با استفاده از AI یک ویدیو، پوستر یا متن حرفه‌ای بسازد؛ بدون نیاز به تحصیلات آکادمیک یا تجهیزات گران‌قیمت. این یعنی توانمندسازی توده‌ها.»
تقویت کنشگری مدنی
یکی از مشکلات سنتی جامعه مدنی در ایران، ضعف در نگارش و تولید محتوای حرفه‌ای بوده است. او خاطرنشان کرد: «با کمک ابزارهایی مثل ChatGPT، حالا هر کنشگری می‌تواند متنی پخته، قابل انتشار و تاثیرگذار تولید کند. این، سطح و اعتبار کارزارهای مدنی را چندین پله ارتقا داده است.»
دکتر بیدی همچنین به نقش هوش مصنوعی در آموزش تفکر انتقادی اشاره کرد: «خوشبختانه حالا در خانه هر فرد، یک “موجود منطقی” هست که با او دیالوگ می‌کند. این می‌تواند به تقویت سواد رسانه‌ای و گفت‌و‌گوی علمی کمک کند؛ خصوصاً در جامعه‌ای که از خرافه‌زدگی و شبه‌علم آسیب دیده است.»
مقابله با اطلاعات جعلی
وی همچنین به نقش هوش مصنوعی در مقابله با فیک‌نیوز و گمراهی رسانه‌ای پرداخت و گفت: «امروز بسیاری از کاربران برای فکت‌چک کردن اخبار، سراغ ابزارهایی مثل ChatGPT یا Grok می‌روند. این اتفاق بزرگی است که جلوی گسترش شایعات را می‌گیرد.»
شکستن مرزهای زبانی
با اشاره به پیشرفت‌های اخیر مانند ترجمه هم‌زمان در یوتیوب و گوگل میت، دکتر بیدی گفت: «در آینده نزدیک، دیگر مرز زبانی معنایی نخواهد داشت. ما می‌توانیم از تجربیات کنشگری جهانی بهره بگیریم، و آنها هم از ما یاد بگیرند.»
در بخش پایانی سخنانش، دکتر بیدی با تاکید بر فرصت و تهدید توأمان هوش مصنوعی هشدار داد: «همان‌طور که دولت‌ها با AI ابزارهای سرکوب می‌سازند (مثل دوربین‌های هوش‌مند یا حجاب‌بان دیجیتال)، جامعه نیز باید مسلح شود؛ مسلح به دانش، ابزار و آگاهی.»
او افزود: «اگر ما به عنوان جامعه مدنی این فرصت را از دست بدهیم، بازی در اختیار دولت و بازار خواهد ماند. باهوش بودن، حالا بیش از هر زمان دیگری یک ضرورت مدنی است.»
جمع‌بندی
سخنان دکتر حامد بیدی در این همایش، تلاشی بود برای بازتعریف جایگاه هوش مصنوعی در مسیر توسعه اجتماعی. او نشان داد که حتی در غیاب توسعه‌دهندگان بومی و در سایه غول‌های فناوری جهانی، می‌توان نگاهی مردمی و توانمندساز به هوش مصنوعی داشت. پیام او روشن بود:
اگر سواد و اراده‌اش را داشته باشیم، می‌توانیم از AI نه به عنوان ابزار مصرف، بلکه به عنوان سلاح تغییر استفاده کنیم.
