ربات‌هایی برای زندگی، نه فقط آزمایشگاه
پریسا سلامتی- ۱۲ اردیبهشت ۱۴۰۴
در پنل تخصصی «رباتیک اجتماعی و سامانه‌های هوشمند در حوزه سلامت» در اینوتکس ۲۰۲۵، «مرتضی معماری»، دانشجوی دکترای مهندسی مکانیک دانشگاه صنعتی شریف، از تجربه‌ها، پروژه‌ها و نگاه بین‌رشته‌ای در توسعه ربات‌های اجتماعی و شناختی سخن گفت؛ ربات‌هایی که هدف‌شان تعامل انسانی، آموزش، درمان و حمایت از افراد با نیازهای ویژه است.
پژوهش‌هایی که از دل دانشگاه وارد جامعه می‌شوند
مرتضی معماری در آغاز صحبت‌هایش از پروژه‌هایی گفت که با همراهی اساتید مهندسی در دانشگاه شریف انجام شده‌اند. پروژه‌هایی که نه‌تنها خروجی پژوهشی داشته‌اند، بلکه اثر آن‌ها در جامعه نیز دیده می‌شود. او گفت: «در کنار اساتید توانستیم کارهای بزرگی انجام بدهیم؛ پروژه‌هایی که واقعاً اثرگذارند و خارج از فضای صرفاً آکادمیک هستند. این پروژه‌ها نتایجی دارند که در اجتماع قابل مشاهده است. اگرچه تعدادشان کم است، اما همین اتفاق هم قابل توجه است. بخشی از این کم‌بودن شاید به مدل زندگی ما برگردد که معمولاً علاقه‌ای نداریم چیزی را از صفر خودمان راه بیندازیم.»
او ادامه داد: «با این حال، هنوز هم در سطح شهر تهران می‌دانم گروه‌هایی هستند که به‌صورت مشترک کار می‌کنند. حتی در حوزه‌های بسیار متفاوت مثل مهندسی کامپیوتر، مکانیک، علوم پزشکی، روان‌شناسی و آموزش و پرورش.»
ربات‌های اجتماعی-شناختی؛ همراهان تعامل انسانی
در ادامه، معماری به توضیح حوزه تخصصی رباتیک اجتماعی شناختی پرداخت و گفت: «رباتیک اجتماعی-شناختی حوزه‌ای است که معمولاً این دو واژه را با هم به کار می‌بریم. بخش شناختی آن جایی است که ربات‌ها در تعامل با انسان قرار می‌گیرند. این تعامل می‌تواند مدل‌های مختلفی داشته باشد؛ گاهی فقط عاطفی است، مثلاً ربات همدمی باشد که فقط شب‌بخیر بگوید.»
او افزود: «وقتی می‌گوییم ربات، ذهن‌مان می‌رود سمت چیزی شبیه انسان با سخت‌افزار پیچیده. ولی در واقع، هر چیزی که بتواند حس کند، فکر کند و عمل کند، ربات محسوب می‌شود. پس لازم نیست حتماً ظاهر انسانی داشته باشد.»
معماری دادمه داد: «تعامل می‌تواند کلامی یا غیرکلامی، شنیداری یا دیداری باشد. مخاطب هم الزماً کودک نیست، می‌تواند هر فردی باشد. ربات می‌تواند حرف بزند، تصویری یا متنی نشان دهد یا محتوایی را پخش کند. این تعامل می‌تواند نیمه‌هوشمند یا تمام‌هوشمند باشد، به‌ویژه با الگوریتم‌های جدید هوش مصنوعی.»
او گفت: «اگر معلم بخواهد با خودش ربات به کلاس ببرد، نباید نیاز به اپراتور فنی باشد. ربات باید خودش مستقل باشد.»
چرا اصلاً به ربات نیاز داریم؟
مرتضی معماری درباره چرایی استفاده از ربات‌ها گفت: «ممکن است بپرسند همه این کارها را انسان‌ها هم انجام داده‌اند و مشکلی هم نبوده. چرا ربات بیاوریم؟ ولی سه دلیل مهم دارد که در مقالات مختلف هم به آن اشاره شده است.»
او این سه دلیل را این‌گونه توضیح داد:
۱. نیاز به صبر بالا:
«در جایی که نیاز به صبر و حوصله زیاد داریم، ربات خیلی کمک می‌کند. چون انسان ممکن است خسته یا عصبانی شود، به‌ویژه هنگام آموزش در مدارس یا دانشگاه‌ها.
۲. جذابیت و اثرگذاری بیشتر:
«جذابیت و اثرگذاری ربات‌ها از انسان‌ها بیشتر است. مثلاً اگر ربات بیاید برایتان پرزنت کند، جذاب‌تر است تا من با میکروفن صحبت کنم. چون همه منتظرند ببینند سوتی می‌دهد یا نه، و همین جذابش می‌کند.»
۳. مقبولیت بیشتر، به‌ویژه در کودکان و افراد با نیازهای خاص:
«پژوهش‌ها نشان داده‌اند که این گروه‌ها از یک موجود غیرانسانی، بیشتر حرف‌شنوی دارند. دلیل علمی‌اش را نمی‌دانیم ولی واقعیت این است که این اتفاق می‌افتد.»
او درباره ترکیب تخصص‌های موردنیاز برای ساخت ربات‌های اجتماعی گفت: «ما برای ساخت این ربات‌ها به سه حوزه نیاز داریم: رباتیک، هوش مصنوعی (با کمک متخصصان کامپیوتر) و علوم شناختی و بیولوژیک.»
ربات‌ها در خدمت آموزش و سلامت
مرتضی معماری درباره استفاده ربات‌ها در حوزه سلامت گفت: «ربات‌ها در این حوزه فقط محدود به بهداشت و درمان نیستند. ما آن‌ها را به کار می‌گیریم برای کمک به افرادی که نیاز خاص دارند. مثلاً افراد ناشنوا یا کم‌شنوا که تنها راه ارتباطی‌شان زبان اشاره ایرانی است. هر کاری که در این حوزه انجام بدهیم، به برطرف کردن نیاز آن‌ها کمک می‌کند.»
او به اختلال خواندن نیز اشاره کرد: «در کودکان کلاس اول تا سوم ابتدایی، اختلالی وجود دارد که باعث می‌شود نتوانند بعضی جملات را درست بخوانند. این فقط حواس‌پرتی یا شیطنت نیست، بلکه یک اختلال روان‌شناختی شناخته‌شده است.»
ربات «رسا»؛ ساخته دانشگاه شریف برای زبان اشاره ایرانی
در پایان، معماری درباره یکی از محصولات تیم پژوهشی خود گفت: «رباتی که می‌بینید، به نام «رسا»، مخصوص آموزش زبان اشاره ایرانی ساخته شده و کاملاً ایرانی است. این ربات در آزمایشگاه رباتیک دانشگاه شریف ساخته شده است.»
«همان‌طور که در تصویر دیده می‌شود، تمام انگشتان این ربات قابلیت حرکت دارند و همچنین مانیتوری در جلوی آن قرار دارد که می‌تواند هم‌زمان تصویر و توضیح را به مخاطب نشان دهد.»
