الگوریتم اختصاصی هوش مصنوعی برای تغییر چهره عربستان سعودی

ورود عربستان به عرصه هوش مصنوعی در یک دهه گذشته به‌سرعت پیش رفته و اهداف راهبردی آن شامل تضمین امنیت ملی، تنوع‌بخشی اقتصادی و نقش‌آفرینی منطقه‌ای توأم با ایجاد زیرساخت‌های متناسب، بخشی از برنامه‌های بلندمدت عربستان برای تبدیل‌شدن به یکی از قطب‌های جهانی هوش مصنوعی است. در ادامه و با دیدی تحلیلی و گفت‌وگومحور، به بررسی ابعاد مختلف این تحول، از سرمایه‌گذاری‌ها و نهادسازی‌ها تا چالش‌ها و مقایسه با ایران، می‌پردازیم.

راهبردهای بنیادین

«دکتر محمد محمودی‌کیا» عضو هیئت‌علمی پژوهشکده امام خمینی و انقلاب اسلامی و متخصص روابط بین‌الملل، در گفت‌وگوی اختصاصی با رسانه هوش مصنوعی هوشیو اظهار داشت: «عربستان به‌صورت شتابنده به سمت یک الگوی جدید از حکمرانی فناورانه در حال حرکت است و هوش مصنوعی را نه یک انتخاب، بلکه یک راهبرد اساسی تلقی می‌کند». عربستان سعودی هوش مصنوعی را به‌عنوان یکی از محورهای اصلی چشم‌انداز ۲۰۳۰ خود عنوان کرده و هدف این کشور، تنوع‌بخشی به اقتصاد و کاهش وابستگی به نفت از طریق توسعه فناوری‌های نوین و توجه به اقتصاد دیجیتال است. در چشم‌انداز ۲۰۳۰ عربستان، هوش مصنوعی یکی از ۱۲ محور راهبردی برای کاهش وابستگی به نفت معرفی شده و از جمله اهداف آن می‌توان به هدف‌گذاری برای افزایش سهم فناوری دیجیتال به سهم ۱۲% از تولید ناخالص داخلی، ایجاد ۴۰,۰۰۰ شغل و جذب ۲۰ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری خارجی در این حوزه اشاره کرد.

طبق گزارشی از arabnews، عربستان از سال ۲۰۱۹ با تأسیس سازمان داده و هوش مصنوعی سعودی (الهیئه السعودیه للبیانات والذکاء الاصطناعی: سدایا) و به انگلیس  (Saudi Authority for Data and Artificial Intelligence – SDAIA)، برنامه جامع و راهبردی ملی خود در زمینه داده و هوش مصنوعی را تدوین کرده و هدف تربیت ۲۰هزار متخصص تا سال ۲۰۳۰را دنبال می‌کند. این تلاش‌ها در سال‌‌های بعد نتیجه داد و بنا بر گزارش یونسکو در سال ۲۰۲۴، عربستان سعودی از نظر توسعه استراتژی هوش مصنوعی در رتبه چهاردهم جهانی و رتبه اول در میان کشورهای عربی قرار گرفته است. همچنین، در کنفرانس فناوری  LEAP 2025، این کشور موفق به جذب 1.79 میلیارد دلار سرمایه‌گذاری در حوزه هوش مصنوعی شد که نشان‌دهنده عزم جدی آن برای تبدیل شدن به یک قطب جهانی است.

از کلیدهای داخلی تا دروازه‌های خارجی

عربستان سعودی در سال‌های اخیر ساختارهای نهادی منسجمی برای پیشبرد اهداف خود در حوزه هوش مصنوعی ایجاد کرده است. دکتر محمودی‌کیا در تشریح این موضوع اشاره کردند که چارچوب‌های حکمرانی هوش مصنوعی در عربستان شامل سه سطح اصلی است؛ سیاست‌های راهبردی زیر نظر مستقیم «محمد بن سلمان» ولیعهد و نخست‌وزیر پادشاهی عربستان سعودی، سیاست‌های اجرایی با محوریت مرکز ملی هوش مصنوعی و سطح سوم، سیاست‌های عملیاتی در دانشگاه‌ها و آزمایشگاه‌های تخصصی هوش مصنوعی که این ۳ در کنار یکدیگر چارچوب راهبردی عربستان برای تبدیل‌شدن به یکی از بازیگران اصلی فناوری هوش مصنوعی در جهان را تشکیل می‌دهد. سازمان SDAIA به‌عنوان نهاد محوری، از سال ۲۰۱۹ فعالیت خود را آغاز کرده و با شرکت‌های بزرگ فناوری جهانی همکاری‌هایی را شکل داده است. برای مثال، همکاری با مایکروسافت برای ایجاد مرکز تخصصی هوش مصنوعی و توسعه مدل زبانی بزرگ مخصوص زبان عربی به نام «اللام» بر روی پلتفرم Azure ، نشان‌دهنده تعاملات گسترده این سازمان با غول‌های فناوری است. در کنار این برنامه‌ها نیز، SDAIA در برنامه‌ای مشترک با گوگل کلود برای اجرا و پیاده‌سازی برنامه اختصاصی آموزشی خود به نام «ارتقا» (Elevate) در جهت آموزش مبانی هوش مصنوعی و یادگیری ماشین به ۲۵,۰۰۰ نفر تا سال ۲۰۲۸ برنامه‌ریزی‌های اساسی انجام داده است.

شهر هوشمند

پروژه نئوم (NEOM)، شهر هوشمند چندصد میلیارد دلاری، یکی دیگر از ستون‌های توسعه هوش مصنوعی در عربستان سعودی است. پروژه شهر هوشمند نئوم با قراردادهایی مانند همکاری با شرکت «دیتاولت» (DataVolt) برای ساخت کارخانه هوش مصنوعی پاک با مصرف انرژی صفر و با ظرفیت 1.5 گیگاوات توان محاسباتی سبز تا سال 2028، به دنبال ایجاد زیست‌بوم‌های نوآورانه و در سطح جهانی است. در بخش حمل‌ونقل هوشمند نیز، پروژه بزرگ THE LINE در نئوم به‌عنوان شهری خطی بدون خودرو با زیرساخت‌های حمل و نقل عمومی خودکار معرفی شده است که تمام خدمات شهری و حمل‌ونقل با هوش مصنوعی مدیریت خواهد شد. این مجموعه‌ها نمونه‌هایی از تعهد عربستان به ایجاد اکوسیستم هوشمند شهری و زیرساخت‌های پیشرفته حمل‌ونقل مبنتی بر هوش مصنوعی هستند.

عربستان با سیاست‌های اقتصادی هدفمند، به دنبال جذب سرمایه‌گذاری خارجی در حوزه هوش مصنوعی است. دکتر محمودی‌کیا در این باره بیان می‌کند: «عربستان با سرمایه‌گذاری کلان و همکاری‌های بین‌المللی به دنبال کاهش وابستگی به نفت و تبدیل شدن به یک قدرت مبتنی بر تجارت داده و فناوری هوش مصنوعی است». در همین راستا، صندوق سرمایه‌گذاری عمومی سعودی (صندوق الاستثمارات العامهPublic Investment Fund – PIF-) به عنوان نیروی محرکه اقتصادی و فناوری عربستان، در جریان سفر اخیر رییس جمهور امریکا و هیئت همراهی از بزرگان فناوری جهان از جمله ایلان ماسک به عربستان، از پروژه‌ بزرگ تأسیس شرکت «هومین» (HUMAIN) خبر داد. مطابق گزارش خبرگزاری رویترز، شرکت هومین خدماتی نظیر مراکز داده، زیرساخت‌های ابری و مدل‌های پیشرفته هوش مصنوعی ارائه می‌دهد تا عربستان را به یک مرکز جهانی در زمینه هوش مصنوعی تبدیل کند. شرکتAWS  با سرمایه‌گذاری 5 میلیارد دلاری و انویدیا و AMD با قراردادهایی برای ایجاد صدها هزار واحد پردازشی GPU نیز به عربستان در مسیر به توسعه زیرساخت‌های هوش مصنوعی کمک می‌کنند.

دیپلماسی نرم برای تغییرات

عربستان در رقابتی شدید با امارات و رژیم صهیونیستی برای تبدیل‌شدن به قطب هوش مصنوعی در خاورمیانه قرار دارد. ازآنجایی‌که امارات و رژیم صهیونیستی سال‌ها پیش از عربستان در سطح بین‌المللی وارد این حوزه شده‌اند، به طبع در حال حاضر چه از نظر تعداد استارتاپ‌های نوپا و شرکت‌های فین‌تک و چه از نظر ارزش اقتصادی، عربستان از آنها عقب‌تر است؛ اما فعالیت‌های چند سال اخیر عربستان تا حد بسیار قابل‌قبولی این عقب‌ماندگی‌ها را جبران کرده است. افزایش سریع و رشد تعداد استارتاپ‌های بومی فین‌تک در عربستان به همراه همکاری‌های بین‌المللی و سرمایه‌گذاری‌های کلان ابرقدرت‌های فناوری در عربستان نشانه‌های گام بلند عربستان سعودی به‌سوی تبدیل‌شدن به بازیگر اصلی فناوری در منطقه و به چالش کشیدن سایر کشورها است.

به عقیده دکتر محمودی‌کیا نیز از منظر دیپلماسی نرم نیز عربستان از هوش مصنوعی برای بازسازی تصویر جهانی خود از یک دولت سنتی و افراط‌گرا به یک دولت آینده‌نگر و مبتنی بر فناوری استفاده می‌کند که تاکنون نیز به‌خوبی توانسته از عهده آن برآید. همچنین دکتر محمودی‌کیا اذعان می‌کند که روند گسترده همکاری‌های بین‌المللی عربستان با غول‌های فناوری و حتی گاهی مراودات شخصی با چهره‌های برجسته مانند «ایلان ماسک» و «مارک زاکربرگ» نیز نمونه‌ای واضح و روشن از عزم جدی عربستان سعودی برای تقویت دیپلماسی بین‌المللی خود از طریق دیپلماسی داده و فناوری و قدرت نرم است.

مخاطرات وابستگی پنهان

اما باوجود پیشرفت‌ها، عربستان با چالش‌هایی اساسی در مسیر توسعه مبتنی بر هوش مصنوعی مواجه است. به گفته دکتر محمودی‌کیا زیرساخت‌های عمده هوش مصنوعی در عربستان به طور عمده وابسته به فناوری و محصولات خارجی و وارداتی است. همچنین کمبود نیروی انسانی متخصص و چالش‌های امنیت سایبری، مثل حمله سایبری به آرامکو در ۲۰۲۱ نیز از دیگر مشکلات عمده عربستان در این مسیر است.

این مفهوم «وابستگی فناوری» با رخ‌دادن هرگونه اختلال در زنجیره تأمین جهانی، مثل اعمال تحریم علیه صادرات فناوری، می‌تواند روند اجرای بسیاری از این طرح‌ها را به تأخیر بیندازد و حتی تهدید به تعطیلی کند. به گزارش middleeastainews هر چند که در حال حاضر نیز عربستان با ایجاد مقررات و ضابطه‌های راه‌اندازی مراکز داده ملی به دنبال تقویت استقلال دیجیتال خود است؛ اما هنوز نیاز به توسعه ظرفیت داخلی و پرورش زنجیره تأمین داخلی و وابستگی شدید به منابع خارجی احساس می‌شود. در مجموع، موفقیت بلندمدت عربستان در هوش مصنوعی مشروط به تعادل دقیق بین توسعه فناوری و رعایت ارزش‌های سیاسی-اجتماعی این کشور است.

از جنبه نظامی نیز، مجهز شدن تجهیزات پهپادهای نظامی و موشک‌های خودران به فناوری‌های پیشرفته هوش مصنوعی نیز کمی دوپهلو است و جای بحث‌های زیادی دارد. زیرا سامانه‌های هوش مصنوعی نظامی می‌تواند هزینه مداخلات مسلحانه و خطر تلفات جانی را کاهش داده و به‌نوعی روند درگیری‌ها را به‌صورت غیرمستقیم و بدون درگیری رودررو هدایت کنند. به عقیده دکتر محمودی‌کیا تجربه جنگ‌های منطقه‌ای (مانند یمن) نشان داد که درگیری‌های منطقه غالباً غیرمتعارف و بی‌رحمانه هستند و استفاده گسترده از هوش مصنوعی در سامانه‌های دفاعی و تهاجمی ممکن است باعث دامن‌زدن به بی‌ثباتی در منطقه شود.

در کفه ترازو با ایران

ایران نیز در سال‌های اخیر فعالیت‌های برجسته‌ای در حوزه هوش مصنوعی داشته‌است، اما محدودیت‌های تحریم و کمبود منابع زیرساختی و حتی گاهی مالی، پیشرفت آن را محدود کرده است. به گفته دکتر محمودی‌کیا می‌گوید: «ایران در حوزه هوش مصنوعی نظامی مثل صنعت پهپادی موفقیت‌هایی شگرفی داشته، اما به دلیل تحریم‌ها و کمبود بودجه، فاقد استراتژی جامع و توسعه متوازن در همه جنبه‌های حوزه‌های هوش مصنوعی است». طبق گزارش‌هایی از tehrantimes و  Times of India ایران در سال 2023 در تعداد مقالات آکادمیک منتشرشده درحوزه هوش مصنوعی رتبه دوم منطقه را کسب کرد، اما در شاخص آمادگی دولت‌ها برای پذریش هوش مصنوعی در رتبه 94 جهانی قرار دارد، در حالی که عربستان و سایر کشورهای منطقه در رتبه‌های بالاتری قرارگرفته‌اند.

شباهت سیاست‌های راهبردی ایران و عربستان در زمینه هوش مصنوعی در نگاه کلی این دو کشور به هوش مصنوعی است. هر دو قدرت منطقه با هدف کاهش وابستگی اقتصادی به نفت و تقویت جایگاه منطقه‌ای خود، توسعه فناوری‌های مبتنی بر هوش مصنوعی را در اولویت قرار داده‌اند. هر دو کشور نیز بر سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های فناوری و تقویت بستر علمی-تحقیقاتی خود تأکید دارند؛ عربستان با پروژه‌های کلان و آزادسازی اقتصاد فناوری و ایران با بهره‌مندی از ظرفیت دانشگاه‌ها و استارت‌آپ‌های دانش‌بنیان داخلی تلاش در پیشرفت و توسعه خود دارند.

اما در تفاوت‌ها به سبب وضعیت اقتصادی و سیاسی کاملاً متفاوت ایران و عربستان، نقش تعیین‌کننده‌ای در این مسیر دارد. عربستان به دلیل وجود منابع مالی عظیم، از درآمدهای نفتی گرفته تا حضور گسترده سرمایه‌گذاران خارجی، قادر است بدون دغدغه چندانی بودجه‌های هنگفتی را به پروژه‌های هوش مصنوعی اختصاص دهد. اما در مقابل ایران تحت تحریم‌های گسترده بین‌المللی قرار دارد و دسترسی محدودی به بازارهای خارجی و فناوری‌های پیشرفته دارد و تابه‌حال به دلیل فقدان یک استراتژی ملی یکپارچه، تحریم‌های بین‌المللی و عدم تمایل سرمایه‌گذاران خارجی به فعالیت در ایران روند انتقال فناوری و دانش به‌شدت کند شده است.

در یک‌کلام

عربستان سعودی با سرمایه‌گذاری‌های کلان، نهادسازی‌های منسجم و همکاری‌های بین‌المللی، در مسیر تبدیل‌شدن به یک قطب جهانی هوش مصنوعی حرکت می‌کند. دکتر محمودی‌کیا نیز عنوان می‌کند: «عربستان با سرمایه‌گذاری کلان و همکاری‌های بین‌المللی، هوش مصنوعی را به‌عنوان موتور محرک تحول اقتصادی و سیاسی خود قرار داده و در رقابت منطقه‌ای و جهانی در حال پیشتازی است». اما بااین‌حال، آینده هوش مصنوعی در منطقه حساس خاورمیانه به تعادل بین نوآوری، اخلاق، و همکاری‌های بین‌المللی بستگی دارد.