در تکمیل سخنان مقام معظم رهبری (مد ظله العالی): فناوری های هوشمند باید در حوزه تبلیغ دین به کار گرفته شوند

ستاد راهبری فناوری های هوشمند حوزه‌های علمیه کشور با این هدف که به کارگیری فناوری های هوشمند در حوزه تبلیغ دین بسیار ضروری است، در اوایل سال جاری راه‌اندازی شد.

رهبر معظم انقلاب (مد ظله العالی) نیز در دیدار اخیری که با نخبگان کشور داشتند، با اشاره به تأثیر هوش مصنوعی و به کارگیری این فناوری در تعیین آینده دنیا و سرنوشت کشورها به این نکته حائز اهمیت تأکید کردند که ایران باید دست‌کم در جمع ۱۰ کشور برتر هوش مصنوعی دنیا قرار بگیرد. این نکته، نشان‌دهنده اهمیت فعالیت چنین‌ نهاد‌هایی به‌خصوص در حوزه‌های علمیه است.

این دو موضوع (راه‌اندازی ستاد راهبری فناوری های هوشمند حوزه‌های علمیه کشور و فرمایشات رهبر معظم انقلاب (مد ظله العالی))، باعث شد که محمدرضا قاسمی، دبیر ستاد راهبری فناوری‌های هوشمند حوزه‌های علمیه، در این خصوص، نقش و جایگاه حوزه‌های علمیه را در گفت‌وگویی بررسی کند. این گفت‌وگو در ادامه خواهد آمد.

موضوع هوش مصنوعی یک موضوع نخبگانی است و باید این قشر ورود کنند

پرسش: رهبر معظم انقلاب (مد ظله العالی) در سخنانی که در دیدار با نخبگان و استعدادهای برتر علمی داشتند، نکات ارزنده‌ای در خصوص بهره‌گیری از فناوری هوش مصنوعی فرمودند، از جمله اینکه این فناوری تعیین‌کننده آینده دنیا خواهد بود. شما چشم‌انداز دنیای هوشمند آینده را چگونه ارزیابی می‌کنید؟

پاسخ: همان‌طور که اشاره کردید، رهبر معظم انقلاب (مد ظله العالی) درباره هوش مصنوعی، به طور خلاصه و صریح، فرمایشی داشتند که اهمیت این مسئله باید به خوبی تبیین شود. ابتدا در ابعاد کلان باید ببینیم، مخاطبان این فرمایش، چه اقشار و گروه‌هایی هستند و این مسئله چه ابعادی را در بر می‌گیرد. باید توجه کنیم که این یک مسئله نخبگانی است و نخبگانند که باید به این سمت حرکت کنند.

دوم اینکه می‌توان مدیریت این فناوری را در چهار بُعد «تولید»، «ورود»، «توزیع» و «تبادل» مدنظر قرار داد، تا در ادامه این کار در فرایند به‌ کارگیری آن، دچار سردرگمی یا گرفتار حوادث پیش‌بینی‌نشده نشویم.

سوم اینکه هوش مصنوعی با وجود اینکه ظاهراً یکی از علوم کامپیوتر محسوب می‌شود، صرفاً منحصر به این شاخه نیست و استادان و نخبگان علوم شناختی، جامعه‌شناسی، زبان‌شناسی و علوم اسلامی در حوزه‌های فقه، فلسفه، اخلاق و… نیز نقش مهمی در تولید علم در این زمینه دارند و عملاً یک فناوری بین‌رشته‌ای است. لذا در صورتی که ابعاد فنی هوش مصنوعی بیشتر از ابعاد علوم انسانی آن مورد بحث و گفت‌وگو قرار بگیرد، با یک رشد نامتوازن روبه‌رو خواهیم شد.

باید بسترها و پلتفرم‌های مورد نیازمان را خودمان ایجاد کنیم

پرسش: کاربرد فناوری های هوشمند در رفع عقب‌ماندگی‌ها چیست و چگونه می‌توان این انحصار را از کشور‌های پیشتاز این عرصه گرفت؟

پاسخ: مدیریت دنیای هوشمند آینده در اختیار کشورهای صاحب پلتفرم یا در واقع در اختیار پلتفرم‌هاست و تنها در صورتی می‌توانیم به حفظ ارزش‌ها و تمامیت ارضی کشورمان امیدوار باشیم که بسترها و پلتفرم‌های مورد نیازمان را خودمان ایجاد کنیم و در این زمینه خودکفا شویم. همین‌طور باید از خروج داده از کشور جلوگیری کنیم. اتحاد و تجمیع ظرفیت‌ها و عزم راسخ کشورهای اسلامی در مواجهه روش‌مند، عالمانه و هوشمندانه با دشمنان می‌تواند نقطه امیدی برای جبران عقب‌ماندگی‌های این کشورها باشد.

روش کشور‌های پیشتاز هوش مصنوعی برای سلطه به دیگر کشور‌ها

کشورهای پیشتاز این عرصه با تحلیل داده‌های به‌دست‌آمده از حکومت‌ها، بخش خصوصی و شهروندان سایر کشورها، نقاط‌ضعف آن‌ها را شناسایی می‌کنند و با برنامه‌ریزی هدفمند بر آن‌ها سلطه می‌یابند. در واقع، مهم‌ترین کاربرد این داده‌ها در فرایندها مربوط به عملیات روانی و جنگ‌شناختی است که می‌تواند به‌کلی دستگاه محاسباتی عناصر جامعه هدف را با خطاهای جدی مواجه کند و تغییرات چشمگیری در شیوه ادامه حیات این جوامع ایجاد کند.

حال، به جرئت می‌توان گفت دو مورد از آثاری است که می‌تواند نتیجه جنگ‌های شناختی دشمنان باشد، «مهاجرت نخبگان علمی دانشگاهی به خارج از کشور» و «کناره‌گیری نخبگان حوزوی از مسائل روز جامعه اسلامی» است. از نظر من، دشمن عملاً با هدف قرار دادن خودباوری و عرق ملی و مذهبی، باعث می‌شود برخی از افراد، در خصوص تحولات و رویدادها بی‌تفاوت شوند و اولویت‌های صرفاً مادی‌گرایانه را سرلوحه کار خود قرار دهند و وظایف ذاتی خود را به‌عنوان یک شهروند و یک فرد مذهبی از یاد ببرند. این گونه افراد، در این صورت است که به‌راحتی فریب می‌خورند و به هویت واقعی خود پشت می‌کنند. حقیقت ماجرا اینجاست که این داده‌ها آنقدر مهم هستند که کشورهای سلطه‌گر از هیچ تلاشی برای به دست آوردن آن‌ها فروگذار نمی‌کنند.

پرسش: آیا نمونه مشخصی از این اقدامات وجود دارد؟

پاسخ: بله، این کار بسیار واضح انجام می‌شود، حتی گاهی آنقدر واضح که کسی به آن شک نمی‌کند. لازم است خیلی عمیق به این قضیه نگاه کنیم و از وقایع روزمره و اخبار به‌سادگی عبور نکنیم.

ساده‌ترین نمونه این اقدامات، ارائه پلتفرم‌های رایگان شبکه‌های اجتماعی است. آیا تا به حال، از خودتان پرسیده‌اید که چرا با وجود اینکه ما تحریم هستیم، اما تقریباً هیچ‌کدام از شبکه‌های اجتماعی ما را تحریم نکرده‌اند؟ دلیل آن این است که بخش مهمی از درآمد این مجموعه‌ها از فروش داده‌های مخاطبین به دست می‌آید. حتماً به طور روزانه اخبار آن را شنیده‌اید، اما با خودتان گفته‌اید که فهرست خرید و ابراز محبت‌های اعضای یک خانواده یا ارتباطات تحصیلی چند دانشجو یا حتی پیام‌های اعضای یک شرکت کوچک تجاری به چه دردی می‌خورد؟

در نگاه اول قطعاً به هیچ دردی نمی‌خورند؛ اما وقتی یک جامعه از طریق یک یا چند پلتفرم در اختیار یک مجموعه یا دولت در اختیار گرفته شود، جمع‌بندی داده‌های یک کشور و پردازش و تحلیل آن‌ها می‌تواند اطلاعات حیاتی بسیاری را در اختیار صاحب پلتفرم قرار دهد. روش دیگر به دست آوردن داده‌ها که البته بسیار هم خطرناک‌تر است، استفاده از اسناد بین‌المللی و ایجاد تعهد و تهدید کشورها است. در این روش، عملاً برخی نیازهای کشورها را به گروگان می‌گیرند و آن‌ها را مجبور می‌کنند که دسترسی به دیتاهایشان را برای آن‌ها فراهم کنند.

پرسش: تا امروز این اتفاق افتاده است؟

پاسخ: بله نمونه‌هایی از داده‌فروشی‌های انبوهی که جاسوسان ذیل معاهدات بین‌المللی انجام داده‌اند، وجود داشته است و حتی کشور خودمان نیز گاه قربانی این خیانت‌ها بوده است؛ اما نمونه بسیار مهمی از ورود کشورهای سلطه‌گر به این عرصه را در سند توصیه‌نامه اخلاق هوش مصنوعی یونسکو شاهد هستیم. در این سند آمده است که کشورها باید سخاوتمندانه داده‌هایشان را در اختیار یکدیگر قرار دهند. البته سخاوتمندی صفت بسیار زیبایی است، اما اینکه داده‌ها و اطلاعاتمان را به صورت رایگان در اختیار دشمنان و رقبایمان قرار دهیم، کاری بسیار خائنانه است و ضرورت ایجاب می‌کند که جمهوری اسلامی از امضای این سند جلوگیری کند. در واقع، این نوع از تبادل داده حتی کشورهای دوست را به طمع سوءاستفاده از دیگر کشورها می‌اندازد.

ستاد راهبری فناوری های هوشمند حوزه با امضای سند اخلاق هوش مصنوعی یونسکو مخالف است

پرسش: موضع ستاد راهبری فناوری های هوشمند در قبال این سند، چه بوده است و آیا اقدامی در این زمینه انجام شده است؟

پاسخ: به طور طبیعی، ما نیز با قربانی کردن منافع ملی کشورمان مخالفیم و در همان ابتدای ارسال این سند برای جمهوری اسلامی ایران از سوی یونسکو آن را مطالعه و تحلیل کردیم. همین‌طور در نشست شورای تخصصی حوزوی شورای عالی انقلاب فرهنگی شرکت کردیم و مخالفمان را ابراز کردیم و فکر می‌کنم که این نخستین بار بود که حوزه‌های علمیه، تا این سطح درگیر این موضوعات شده‌اند و در حقیقت، بسیار هم خلأ این حضور احساس می‌شد.

در واقع، پذیرش سند اخلاق هوش مصنوعی یونسکو، عملاً به معنای پذیرش مبانی ضددینی و ضداخلاقی آن نیز هست و بر خلاف ادعاهای مطرح‌شده که می‌گویند الزام‌آور نیست، نه‌تنها الزام‌آور است بلکه پذیرش آن به منزله پذیرش برخی دیگر از قوانین و اسناد بین‌المللی است و در حقیقت، بسیار خطرناک‌تر از سند ۲۰۳۰ است.

پرسش: با توجه به اینکه هنوز بسیاری از نهادها به سمت تولید علم و به ‌کارگیری هوش مصنوعی و هوشمندسازی فرایندها حرکت نکرده‌اند، حرکت فعالان عرصه تولید علوم اسلامی در این مسیر از کجا آغاز شده است و اکنون در چه مرحله‌ای است؟

پاسخ: آیت‌الله اعرافی، مدیر حوزه‌های علمیه، در سال ۱۳۹۷ با توجه به نیازهای جدی نظامات در حال تحول آموزش و پژوهش حوزه به ابزارهای به‌روز و کارآمد، پروژه‌ای با عنوان «ناصر جامع فقیه» را آغاز کردند. محصول نهایی این پروژه، دستیاری هوشمند و قدرتمند برای مراجع معظم تقلید، فقها و پژوهشگران علوم انسانی و اسلامی خواهد بود و عملاً می‌تواند حوزه‌های علمیه را برای پاسخ‌گویی به نیازهای جامعه و نظام اسلامی توانمند کند. البته عقل سلیم ایجاب می‌کند، همه جوانب این مسئله به‌خوبی بررسی شود، لذا همایش ملی «هوش مصنوعی و علوم اسلامی» در سال ۱۳۹۹ برگزار شد که آغازگر یک رشد و جهش علمی در زمینه بررسی هوش مصنوعی به‌مثابه یک موضوع و استفاده از هوش مصنوعی در تولید علم بود.

فعالیت ستاد در چهار ضلع علمی، فنی، راهبردی و تحلیل ‌و گفتمان‌سازی

پرسش: ستاد راهبری فناوری های هوشمند حوزه‌های علمیه در چه زمینه‌هایی فعالیت می‌کند؟

پاسخ: خوشبختانه ستاد راهبری فناوری های هوشمند با تدبیر آیت‌الله اعرافی تأسیس شد و بر اساس برنامه‌ریزی‌های صورت‌گرفته در چهار ضلع «علمی»، «فنی»، «راهبردی» و «تحلیلی و گفتمان‌سازی» در حال فعالیت است. همان‌طور که پیش از این گفته شد، امروز حوزه‌های علمیه در به کارگیری فناوری های هوشمند در تولید علم، پیش‌گام و پیشتازند و افق‌های تمدنی روشنی را پیش روی خود می‌بینند.

از طرفی، در سال ۱۴۰۱ نیز کنفرانس بین‌المللی «هوش مصنوعی و علوم اسلامی» با موضوع حکمرانی هوشمند در مسیر تحقق تمدن نوین اسلامی برگزار می‌شود که می‌تواند حلقه اتصالی بین حوزه‌های علمیه و دانشگاه‌های جهان اسلام باشد.

تعریف حکمرانی هوشمند در جمهوری اسلامی

پرسش: حکمرانی هوشمند همان حکمرانی مجازی است یا معنی دیگری دارد و در کشور چگونه معنی پیدا می‌کند؟

پاسخ: قطعاً متفاوت است. حکمرانی هوشمند در جمهوری اسلامی ایران می‌تواند این‌گونه تعریف شود: «مدیریت و هدایت صحیح و متعالی جامعه به سمت یک جامعه سالم و تمدن‌ساز با تکیه بر آموزه‌ها و مبانی اسلام ناب محمدی(ص) و انقلاب شکوهمند اسلامی با بهره‌گیری از ابزارهای هوشمند و روش‌های هوشمندانه.»

در چنین جامعه‌ای می‌توان از ارکان و عناصر نظام، انتظار یک حکمرانی خوب و رضایت‌بخش داشت؛ زیرا می‌توان به جایگاه خوب و مناسبی در زمینه قانون‌مداری، شفافیت، پاسخ‌گویی، اتحاد ملی، عدالت، کارآمدی و مسئولیت‌پذیری رسید. وقتی از حکمرانی صحبت می‌کنیم، یعنی باید به تمام اضلاع آشکار و پنهان فناوری های هوشمند و آثار اجتماعی و فردی آن توجه کنیم و این در درجه اول یکی از مهم‌ترین مأموریت‌های حوزه‌های علمیه و سپس دانشگاه‌ها و سایر مراکز علمی به‌عنوان تولیدکنندگان و گسترش‌دهندگان علم و دانش در کشور است.

دستاورد‌ها و خروجی‌های ستاد

پرسش: با توجه به اینکه ستاد به‌تازگی تأسیس شده است، آیا شما خروجی مؤثری داشته‌اید؟

پاسخ: در عرصه گفتمان‌سازی و کنشگری بله و در تلاشیم این سیر به صورت تصاعدی و مترقی طی شود. با توجه به اینکه کمتر از یک سال است که ستاد تأسیس شده است، پس ما در ابتدای راه هستیم؛ اما در این مدت کوتاه، ما موفق شدیم علاوه بر تأسیس پایگاه خبری، تحلیلی فناوری های هوشمند به آدرس ainews.ir، سلسله‌نشست‌های عصرانه فناوری‌های هوشمند را نیز برگزار کنیم و در حال تدوین سرفصل‌های دوره‌های آموزشی و کارگاه‌های تخصصی در راستای آغاز فرایند تولید ابزارهای هوشمند و کارآمد در زمینه ارتقای سطح کمی و کیفی نظام مدیریت و برنامه‌ریزی، آموزش، پژوهش و تبلیغ حوزه‌های علمیه هستیم. ثمره این ارتقای کیفی ان‌شاءالله ایفای نقش مؤثرتر حوزه‌های علمیه در حل مسائل نظام اسلامی و جهان اسلام خواهد بود.

در حیطه‌ به کارگیری هوش مصنوعی هم در علوم اسلامی و هم در ساختار حاکمیت نظام، ایده‌های خوبی مطرح شده و گام‌های خوبی برداشته شده است که با توجه به عنایت رهبری به این موضوع، با سرعت بیشتری پیش خواهیم رفت.

سایر نهاد‌های عضو ستاد راهبری فناوری های هوشمند

پرسش: آیا نهاد‌های دیگر کشور نیز در ستاد عضو هستند و اگر بله، اعضای این ستاد کدام مجموعه‌ها هستند؟

پاسخ: در این ستاد ۱۲ نهاد حاکمیتی شامل چند وزارتخانه و نمایندگانی از مجلس شورای اسلامی و قوه قضائیه، ۵ نهاد حوزوی و ۱۰ نفر استاد خبره دانشگاه با تخصص فناوری‌های هوشمند حضور دارند و به‌زودی با فروکش کردن نسبی بیماری کرونا نخستین گردهمایی اعضای ستاد برگزار خواهد شد.

پرسش: گفتید یکی از وظایف اصلی ستاد، کنشگری اجتماعی و حاکمیتی است. آیا ارتباطات لازم در این زمینه محقق شده است یا صرفاً این یک حرکت حوزوی است؟

پاسخ: بله، در زمینه ارتباطات با توجه به اینکه ما در امتداد همایش ملی هوش مصنوعی و علوم اسلامی کار را ادامه دادیم، مشکلی نداشتیم و بسیاری از ارتباطات لازم از گذشته برقرار بود و تنها باید نسبت به ساختار جدید و شرح وظایفی که برای آن تعریف شده بود، مجموعه‌ها را آگاه می‌کردیم.

اما در خصوص حوزوی بودن حرکت باید بگویم معتقدم این حرکت صرفاً حوزوی نیست، کمااینکه می‌بینید اعضای ستاد هم صرفاً حوزوی نیستند و خوب است بدانید ما با دانشگاه‌های برتر کشور در گام نخست، حوزه‌های علمیه جهان اسلام در گام دوم و دانشگاه‌های شاخص جهان اسلام در گام بعدی، همکاری‌هایی خواهیم داشت. البته درحال‌حاضر، در گام سوم هستیم و با یکی از دانشگاه‌های منطقه در حال مذاکره برای امضای تفاهم‌نامه هستیم.

این مسئله از آن جنس مسائلی نیست که بتوان به‌تنهایی آن را حل کرد و قطعاً وحدت نهادهای علمی جهان اسلام و دولت‌های اسلامی می‌تواند در راستای تحقق آن بسیار اثربخش باشد. ضمن اینکه رهبر معظم انقلاب اسلامی (مد ظله العالی) نیز بارها بر اتحاد جهان اسلام در مسیر تحول و پیشرفت و مبارزه با دشمنان تأکید فرموده‌اند. در واقع، عملاً کشورهای اسلامی اهداف و آرمان‌ها و دشمنان مشترک بسیاری دارند.

در حقیقت، ما نیاز داریم وارد فضای تولید اسناد راهبردی بومی و مطلوب خودمان شویم. پایبندی به اسناد بین‌المللی در این حوزه، صرفاً بازی کردن در زمین دشمن است و اهداف و منافع آن‌ها را محقق می‌کند. هدف ما از اقدامات راهبردی ایجاد اقتدار ملی با تعاریف اسلامی است که همان حفظ و تقویت جمهوریت و اسلامیت نظام در وصیت‌نامه‌های امام خمینی(ره) و شهداست. ما باید به این سمت حرکت کنیم که با اتکا بر دانش نخبگانمان، ساختارهای موجود را آسیب‌شناسی کنیم و به تعبیر رهبر معظم انقلاب (مد ظله العالی) از تکرار اشتباه‌ها جلوگیری کنیم و عملاً باید حرکت ما ناظر به مأموریت‌های آینده ما باشد، تا از هدف اصلی‌مان که همان حل مسائل نظام اسلامی و جهان اسلام است، فاصله نگیریم.

جدیدترین اخبار هوش مصنوعی ایران و جهان را با هوشیو دنبال کنید