در تولید علم هوش مصنوعی قوی و در توسعه ضعیف هستیم

پیشرفت سریع الگوریتم‌های هوش مصنوعی، دولت‌های مختلف را به تدوین برنامه جامع برای مواجهه با این فناوری وادار کرده است؛ به‌نحوی که گفته شده است، تاکنون بیش از ۴۵ کشور از استراتژی خود برای توسعه و به کارگیری هوش مصنوعی رونمایی کرده‌اند.

در واقع، فناوری هوش مصنوعی که فرایندهای هوش طبیعی انسانی را شبیه‌سازی می‌کند، زیرمجموعه‌هایی مانند «یادگیری ماشین»، «فناوری‌های مرتبط با زبان انسان» و «رباتیک» را دارد که چنانچه از ظرفیت‌های آن بهره‌گیری شود، قادر است خدمات عمومی، کارآیی در اقتصاد و بهبود شرایط کار برای نیروی انسانی را بهبود ببخشد.

به همین خاطر است که بیشتر کشورهای توسعه‌یافته و درحال‌توسعه، به‌منظور حرکت به سمت استفاده از مزیت‌های ناشی از به کارگیری فناوری هوش مصنوعی، برنامه‌ریزی کرده‌اند. این کشورها با تدوین استراتژی‌ها و اقدامات ملی به‌منظور تقویت تحقیقات هوش مصنوعی و به کارگیری و بهره‌گیری از ظرفیت‌های این فناوری، رویکردهایی چون «تقویت عملکرد نهادها و سیستم‌های دولتی»، «تقویت اکوسیستم‌های نوآوری»، «تقویت شرکت‌های بزرگ صاحب فناوری» و «تقویت شرکت‌های کوچک و متوسط متأثر از هوش مصنوعی» را توانسته‌اند در اهداف خود پیش‌بینی کنند.

استراتژی کشورهای مختلف در قبال هوش مصنوعی بر تقویت اموری همچون پژوهش در دانشگاه و سایر بخش‌های تحقیقاتی و همچنین تخصیص بودجه در راستای تقویت تحقیق و توسعه، دلالت دارد. به‌عنوان مثال، کشورهایی مانند هند و چین در صدر جدول سریع‌ترین رشدهای تحقیقاتی قرار دارند. از طرفی، برخی شاخص‌ها در حوزه تحقیقات نیز نشان می‌دهد که آمریکا و فرانسه، از نظر تعداد استناد به مقالات، پیشرو هستند. نیوزلند نیز در وضعیت خوبی از نظر کیفیت مقالات در حوزه هوش مصنوعی قرار دارد.

اگر اکوسیستم‌های استارتاپی هوش مصنوعی در دنیا را تحلیل کنیم، در خواهیم یافت که «حمل‌ونقل هوشمند» درحال‌حاضر کاربردی‌ترین حوزه مربوط به هوش مصنوعی به حساب می‌آید و بیشترین استارتاپ‌های دنیا در این حوزه فعال‌اند. از دیگر کاربردهای هوش مصنوعی می‌توان به حوزه‌های رسانه و سرگرمی، خدمات و کسب‌وکار، خدمات مالی و پرداخت و نیز سلامت دیجیتال هوشمند، اشاره کرد.

از طرفی، در ایران نیز اقداماتی برای رویارویی با فناوری هوش مصنوعی و کاربردی‌سازی مزیت‌های آن آغاز شده است که به نظر می‌رسد با توجه به بیانات اخیر مقام معظم رهبری (مد ظله العالی) راهبرد کلی کشور در این حوزه مشخص شده است. ایشان آبان ماه ۱۴۰۰ در دیدار با نخبگان از هوش مصنوعی به‌عنوان یک مسئله مهم و آینده‌ساز نام بردند و تأکید کردند که این مسئله در اداره آینده دنیا نقش دارد و باید به‌گونه‌ای عمل کنیم که ایران جز ۱۰ کشور برتر هوش مصنوعی در دنیا قرار گیرد.

در همین خصوص، به‌تازگی مرکز ملی فضای مجازی، پیش‌نویس سند هوش مصنوعی کشور برای ارائه به شورای عالی فضای مجازی تدوین کرده است که این سند، اصول سیاست‌های کشور در این حوزه را تبیین کرده و برنامه اقدام در بخش‌های مختلف حاکمیتی و خصوصی را مشخص نموده است.

در این راستا نیز معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری، «ستاد توسعه فناوری‌های هوش مصنوعی و هوشمندسازی» را راه‌اندازی کرده است که البته این برنامه در انتظار تصویب سند در شورای عالی انقلاب فرهنگی است.

به همین منظور، با دکتر ستار هاشمی، معاون نوآوری و فناوری وزیر ارتباطات گفت‌وگویی در خصوص برنامه‌های وزارت ارتباطات به‌عنوان یکی از متولیان عرصه هوش مصنوعی پس از فرمایشات اخیر رهبری (مد ظله العالی) و مشخص شدن خط‌مشی کشور در مواجهه با این فناوری، انجام شده است. در این گفت‌وگو، دکتر ستار هاشمی به این پرسش پاسخ می‌دهد که «چه الزاماتی برای رسیدن به جایگاه ۱۰ کشور نخست دنیا در حوزه هوش مصنوعی لازم است و برای کاربردی‌سازی این فناوری چه باید کرد؟»

متن این گفت‌وگو به شرح زیر است:

پرسش: وضعیت فعلی کشور در حوزه هوش مصنوعی را چگونه ارزیابی می‌کنید و به نظرتان برای رسیدن به جایگاه ۱۰ کشور برتر، چه الزاماتی باید مدنظر قرار گیرد؟

پاسخ: استفاده از هوش مصنوعی برای کشور ما نه‌تنها یک ضرورت، بلکه یک فرصت منحصربه‌فرد است، تا علاوه بر کمک به رشد اقتصادی و افزایش بهره‌وری در نظام‌های مالی و بانکی و بیمه‌ای و بخش‌های دیگری نظیر صنعت، کشاورزی، حمل‌ونقل، انرژی و سلامت، بتوان با کمک آن به چالش‌های مهمی چون بحران آب و محیط زیست، خروج سرمایه انسانی و فساد غلبه کرد. اگر بخواهیم رتبه ایران را در خصوص آمادگی برای در دست گرفتن این فناوری بدانیم، باید بگویم بر اساس جدیدترین نتایج گزارش مؤسسه آکسفورد اینسایت (oxford insight) که به رتبه‌بندی کشورهای مختلف بر اساس «میزان آمادگی برای توسعه هوش مصنوعی» پرداخته، کشورهای آمریکا، انگلستان، فنلاند، آلمان و سوئد در این زمینه رتبه‌های اول تا پنجم را در اختیار دارند و ایران در رتبه نه‌چندان مناسب ۷۵ قرار دارد!

این در حالی است که کشور ما از لحاظ دانشی و تئوری، جایگاه مناسبی در دنیا دارد و به همین دلیل امید می‌رود که با توجه به تأکیدات اخیر مقام معظم رهبری (مد ظله العالی) و وجود یک برنامه عملیاتی مشخص، همکاری مناسب ذی‌نفعان موضوع و سرمایه‌گذاری مناسب در این حوزه، بتوان در سال‌های آینده جایگاه مناسبی در زمینه هوش مصنوعی و استفاده از کاربردهای آن برای کشور فراهم کرد.

پرسش: وزارت ارتباطات نیز به‌نوعی یکی از متولیان حاکمیتی عرصه هوش مصنوعی تلقی می‌شود. برنامه‌های این وزارتخانه برای تحقق منویات مقام معظم رهبری (مد ظله العالی) در این عرصه چیست؟

پاسخ: ما در وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات با درک اهمیت هوش مصنوعی و با توجه به ارتباط این موضوع با حوزه تخصصی فعالیت‌های وزارت ارتباطات، از سال گذشته «تدوین نقشه راه ملی هوش مصنوعی» را مدنظر قرار داده‌ایم و پس از بررسی وضعیت فعلی کشور و مطالعات تطبیقی در خصوص اقدامات سایر کشورهای جهان، برنامه جامعی را در ارتباط با توسعه هوش مصنوعی در سطح ملی تدوین کرده‌ایم که شامل راهبردها و اقدامات اجرایی بلندمدت جهت ارتقا محیط پژوهشی، ایجاد زیرساخت‌ها و سکوهای مورد نیاز، تقویت ظرفیت نیروی انسانی و کسب‌وکارهای مبتنی بر هوش مصنوعی، توسعه همکاری‌های فناورانه، ایجاد محیط قانونی و اخلاقی، مدیریت و حاکمیت داده و توسعه کاربردهای هوش مصنوعی با لحاظ اولویت‌های کشور است که آماده ارائه به مراجع بالادستی است.

پرسش: چه پروژه‌های دیگری در حیطه کاربردهای هوش مصنوعی از سوی وزارت ارتباطات در حال اجرا است؟

پاسخ: به طور خلاصه، این موضوعات در حال انجام است:

• ایجاد مرکز نوآوری و توسعه هوش مصنوعی در پژوهشگاه ارتباطات و فناوری اطلاعات.
• راه‌اندازی فناوری نسل پنجم در کشور و برنامه توسعه تدریجی این فناوری بر اساس نقشه راه.
• همکاری و مشارکت در ایجاد ابررایانه سیمرغ و ایجاد مرکز پردازش سریع در مرکز نوآوری و توسعه هوش مصنوعی.
• انعقاد تفاهم‌نامه با برخی از دستگاه‌های اجرایی در ارتباط با شناسایی و پیاده‌سازی کاربردهای هوش مصنوعی در سایر بخش‌ها نظیر بخش کشاورزی.
• توسعه سامانه پیش‌بینی زمانی و مکانی میزان شیوع کرونا در استان تهران با مشارکت ستاد کرونای تهران و پژوهشگاه ارتباطات و فناوری اطلاعات.

همچنین تفاهم‌نامه‌ای را با شرکت‌های خودروسازی جهت مشارکت در حوزه «خودرو متصل» و «خودرو خودران» برای بررسی اقدامات فنی و اجرای پروژه‌های پایلوت در جهت ایجاد آمادگی لازم در صنعت، منعقد کرده‌ایم.

پرسش: ایران از حیث تولید علم و مقالات پراستناد در حوزه هوش مصنوعی و نیز کاربردی‌سازی این فناوری چه وضعیتی دارد؟

پاسخ: بر اساس گزارش‌های منتشرشده بین‌المللی، ایران از لحاظ علمی و آکادمیک حوزه هوش مصنوعی در رتبه ۱۶ جهان و رتبه اول در منطقه خاورمیانه است و سالانه در کشور هزاران مقاله علمی مرتبط با این فناوری در سطح بین‌المللی و مجلات و کنفرانس‌های علمی معتبر، منتشر می‌شود، اما زمانی این دستاوردها اثربخشی لازم را خواهد داشت که بتوانیم از ظرفیت‌های هوش مصنوعی برای افزایش بهره‌وری، رشد اقتصادی و رفع چالش‌ها در حوزه‌های اولویت‌دار کشور استفاده لازم را داشته باشیم.

پرسش: آیا می‌توان با توجه به پتانسیل‌های موجود در حوزه نیروی انسانی، امیدوار به بومی‌سازی این فناوری در کشور بود؟

پاسخ: با توجه به اینکه:

• سالیانه حدود ۳۰۰۰ نفر در زمینه هوش مصنوعی در کشور فارغ‌التحصیل می‌شوند.
• بالغ بر ۵۰۰ عضو هیئت علمی در حوزه هوش مصنوعی در کشور فعال هستند.
• بالغ بر ۳۰۰ شرکت در سراسر کشور در حوزه‌هایی که به‌صورت مستقیم با هوش مصنوعی سروکار دارند، فعالیت دارند.
• بسیاری از شرکت‌های مهمی که به مردم خدمات می‌دهند، به‌نوعی از فناوری هوش مصنوعی برای افزایش کیفی خدمات و رشد کسب‌وکار خود استفاده می‌کنند.
• شرکت‌های دیگری هم در سایر بخش‌ها مثل ارائه ظرفیت پردازشی، ذخیره‌سازی و تحلیل داده، نرم‌افزار، خدمات دیجیتال و هوشمندسازی کسب‌وکارها فعالیت دارند.
• در زمینه تولید تجهیزات سخت‌افزاری و زیرساختی، شرکت‌های موفق در بومی‌سازی در داخل کشور داریم.

پس می‌توان به بومی‌سازی سرویس‌ها و خدمات مرتبط با فناوری هوش مصنوعی در کشور بسیار خوش‌بین بود، به شرطی که بر اساس یک برنامه درست و اصولی و هماهنگ در این مسیر گام برداریم.

پرسش: آیا مطالعاتی از حیث نیازسنجی و شناسایی ظرفیت‌های کشور در حوزه هوش مصنوعی انجام داده‌اید؟

پاسخ: بله؛ در طول یکسال گذشته، مطالعه وضعیت داخلی و شناخت پتانسیل‌ها و نیازمندی‌های این حوزه صورت پذیرفته است؛ اما برای توسعه این فناوری نیازمند این هستیم که به این موارد اهمیت دهیم:

• اعتقاد جدی برای توسعه و به کارگیری این فناوری در بین مدیران، سیاست‌گذاران و تصمیم‌گیران تمامی بخش‌ها به وجود آید.
• باید برای فراهم‌سازی زیرساخت‌های موردنیاز در زمینه‌های محاسباتی، ذخیره‌سازی، ارتباطات پرسرعت و همچنین پلتفرم‌ها و بسترهای تست و آزمایش، توجه جدی داشته باشیم.
• توجه به تحقیق و توسعه در حوزه این فناوری و کاربردهای آن.
• رفع کاستی‌های تحقیقی نظیر ضعف در همکاری‌های بین‌المللی، عدم وجود مرکز تحقیقاتی تخصصی در حوزه هوش مصنوعی، ارتباط ناکافی دانشگاه و صنعت و عدم تمایل شرکت‌های بزرگ قدیمی و دولت برای استفاده از هوش مصنوعی.
• توجه به آموزش، هم در سطح آکادمیک و دانشگاهی و هم در زمینه افزایش مهارت‌های تخصصی منابع انسانی و نیروی کار.
• اهمیت قوانین و مقررات مرتبط با این حوزه و لزوم به‌روزرسانی و تطبیق قوانین با توجه به تغییرات سریع آن و نیز توسعه استانداردها، اخلاقیات و محافظت از دارایی‌های فکری.

جدیدترین اخبار هوش مصنوعی ایران و جهان را با هوشیو دنبال کنید